मुशाफिरी कलाविश्वातली: पोलीस स्टेशनबाहेरची रांग

मुशाफिरी कलाविश्वातली

पोलीस स्टेशनबाहेरची रांग

जवळपास प्रत्येक समाजात नोकरी/कामधंदा नसलेल्या, भयानक आर्थिक स्थिती असणाऱ्या लोकांचा एक वर्ग असतो. अशा लोकांचं जीवन खूप खडतर असतं. उद्या आपल्याला खायला मिळेल की नाही याची त्यांना शाश्वती नसते. असा वर्ग पूर्वीही प्रत्येक समाजात असायचा आणि आजही आहे.

अशा लोकांचं जीवन थोडंसं सुसह्य व्हावं म्हणून इंग्लंडमध्ये 'वर्कहाऊस' नावाचा प्रकार सोळाव्या शतकात सुरु झाला. पण नंतरच्या काळात, म्हणजे एकोणिसाव्या शतकात वर्कहाऊसमधली स्थिती तितकीशी चांगली नव्हती. पण वर्कहाऊसमध्ये प्रवेश मिळाल्यावर लोकांचा खायचा आणि राहायचा प्रश्न सुटायचा. त्यामुळं एकदा लोक वर्कहाऊसमध्ये गेले की मरेपर्यंत तिथंच राहायचे. असं असलं तरी दरिद्री लोक वर्कहाऊसमध्ये जाणं टाळायचे. कारण एकदा वर्कहाऊसमध्ये गेलं की कुटुंबाशी जन्मभरासाठी ताटातूट व्हायची.

या वर्कहाऊसच्या प्रवेशद्वाराजवळ एक खास विभाग असायचा - 'कॅज्यूअल्टी वॉर्ड'. हा विभाग बेघर असणाऱ्या दरिद्री लोकांसाठी आणि ट्रॅम्प (घर आणि काम नसणारे भटकणारे गरीब/भिकारी लोक) यांसाठी असायचा. या विभागात एकावेळी एका रात्रीसाठी प्रवेश मिळू शकायचा. एकदा प्रवेश मिळाला त्यांना तिथला गणवेश मिळायचा. त्यांच्यासोबतचं साहित्य/कपडे त्यांना जमा करायला लागायचं. दुसऱ्या दिवशी हा विभाग सोडताना सामान/कपडे त्यांना परत मिळायचं. रात्रभर राहण्याच्या बदल्यात लोकांना थोडा वेळ काम करून मग बाहेर पडत येऊ शकायचं.

या कॅज्यूअल्टी वॉर्डमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी लोकांना पोलिसांकडून एक प्रकारचं प्रमाणपत्र मिळवायला लागायचं. या प्रमाणपत्राद्वारे पोलीस त्या व्यक्तीला कॅज्यूअल्टी वॉर्डमध्ये राहण्याची खरंच गरज असल्याचं सांगायचे. हे प्रमाणपत्र मिळवण्यासाठी लोक पोलीस स्टेशनच्या बाहेर रांगेत उभे राहायचे. आदल्या रात्री राहिल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी पुन्हा प्रवेश मिळवण्यासाठी पुन्हा एकदा प्रमाणपत्राची गरज भासायची. बरेच लोक प्रवेश मिळवण्यासाठी दररोज प्रयत्न करायचे. दारिद्र्य आणि बेघरता हा या काळातला इंग्लंडमधला भेडसावणारा प्रश्न होता. १८६४ मध्ये पोलिसांकडून कॅज्यूअल्टी वॉर्डमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी दोन लाख प्रमाणपत्रं देण्यात आली तर १८६९ मध्ये हा आकडा ४ लाख झाला !!

बेघर आणि दरिद्री लोकांशी संबंधित एक कायदा लंडनमध्ये १८६४ साली करण्यात आला होता. ह्या विषयी 'दि ग्राफिक' नावाच्या एका साप्ताहिकात एक बातमी छापण्यात आली होती. त्यात 'बेघर आणि भुकेले' नावाचं एक चित्र छापण्यात आलं होतं. त्याचा मूळ कलाकार होता 'ल्युक फिल्ड्स'. लंडनमध्ये आल्यानंतर ल्युकला जे काही दिसलं होतं त्याचंच चित्रण ल्यूकनं यात केलं होतं.

काही वर्षांनी ल्युकनं ह्याच विषयावर एक मोठं चित्र काढलं. ह्या चित्रात त्यानं पोलीस स्टेशनबाहेर असणारी कॅज्यूअलिटी वॉर्डमध्ये प्रवेश मिळवण्यासाठी प्रमाणपत्र मिळवण्यासाठी लोकांनी केलेली रांग दाखवलेली होती. आपल्या आधीच्या चित्रात त्यानं आता बरेच बदल केलेले होते. आता त्याच्या चित्रात स्त्रिया आणि लहान मुलंही आली होती. चित्रात हे प्रमाणपत्र मिळवण्यासाठी आलेल्या लोकांची वेगवेगळी कारणं दिसतात. रांगेत एक दारू पिलेला माणूस दिसतो तर एक वृद्ध माणूस दिसतो. लहान मुलाला घेतलेला एक पिताही दिसतो तर आपल्या मुलांसहित आलेली विधवांची दिसते. समाजातल्या एका विशिष्ट वर्गाचं ह्या रांगेत आपल्याला दर्शन होतं. चित्रात डाव्या बाजूला एक चांगल्या कपड्यांमधला माणूस पोलिसाशी बोलताना दिसतोय. तो दरिद्री लोकांविषयी तक्रार करत असल्यासारखं वाटतंय.

हे चित्र नंतर बरंच गाजलं. ह्या चित्रात साधेपणा होता. चित्रातल्या पात्रांमध्ये खरेपणा होता. हे चित्र जसं समीक्षकांच्या पसंतीस उतरलं तसंच ते सामान्य लोकांनाही आवडलं. प्रदर्शनात हे चित्र पाहण्यासाठी प्रचंड गर्दी व्हायची. विश्वविख्यात चित्रकार वॅन गॉग ह्या काळात लंडनमध्ये होता. त्यानं या चित्राची एक प्रत विकत घेतली आणि भावाला लिहिलेल्या पत्रात चित्राचं बरंच कौतुक केलं.