भारतमाता

मुशाफिरी कलाविश्वातली 

भारतमाता

तो पारतंत्र्याचा काळ होता. सर्वसाधारण १९०५ च्या दरम्यानचा. इंग्रज सरकारनं बंगालच्या फाळणीची योजना बनवली होती. ही फाळणी खरंतर धर्माच्या आधारावर होती. पूर्व बंगालमध्ये (आजचा बांगलादेश) बहुसंख्य लोक मुसलमान होते तर पश्चिम बंगाल मध्ये हिंदू. इंग्रजांच्या 'तोडा आणि फोडा' नीतीचाच हा एक भाग होता. एकसंध बंगाल हा इंग्रजांविरुद्ध एक मोठी ताकत बनू शकला असता. पण फाळणीमुळं या ताकतीचं विभाजन होणार होतं. नेमकं या कारणामुळंच काही लोकांचा या फाळणीला विरोध होता. यापैकी एक होते गुरु रवींद्रनाथ टागोर यांचा पुतण्या असणारे अवनींद्रनाथ टागोर.

अवनींद्रनाथ टागोर हे भारतातल्या आधुनिक कलेचे जनक मानले जातात. बंगालच्या फाळणीच्या कल्पनेनं ते अस्वस्थ झाले होते. त्यांनी बंकिमचंद्र चॅटर्जी यांची प्रसिद्ध 'आनंदमठ' ही कादंबरी वाचली होती आणि या कादंबरीचा त्यांच्यावर खोल प्रभाव होता. या कादंबरीत एक संकल्पना येते - आपल्या देशाला मातृरूपात पाहण्याची. आनंदमठ ही कादंबरी, 'वंदे मातरम' हे काव्य, त्यामधून मिळणारी आपल्या मायभूमीकडं देवीरूपात पाहण्याची दृष्टी यामुळं अवनींद्रनाथ यांनी एक चित्रकृती बनवायला सुरुवात केली. हे चित्र होतं 'भारतमाते'चं !!!

अवनींद्रनाथ यांच्या सोबतच्या 'भारतमाता' या चित्रात आपल्याला भगव्या वस्त्रात साध्वी असणारी भारतमाता दिसते. चेहऱ्यामागं असणाऱ्या तेजोमय प्रकाशवलयामुळं ती देवी वाटते. पायाजवळ पावित्र्याचं प्रतीक असणारी शुभ्र कमळं दिसतात. तिच्या चार हातांमध्ये आपल्याला जपमाळ, शुभ्र वस्त्रं, भाताच्या रोपट्याचा भाग आणि पुस्तक दिसतं. आपल्या मायभूमीकडून आपल्याला अन्न (भात), वस्त्र/शुद्ध चारित्र्य (शुभ्र वस्त्र), आध्यात्मिक विचारधारा (जपमाळ) आणि ज्ञानाचा वारसा (पुस्तक) मिळतो असं या चित्रातून व्यक्त होतं. हे चित्र म्हणजे अवनींद्रनाथ यांची बंगालच्या फाळणीवर प्रतिक्रिया होती. भारतमातेला मूर्त रूपात दाखवण्याचा हा पहिलाच प्रयत्न मानला जातो. खरंतर अवनींद्रनाथ टागोर यांना सुरुवातीला भारतमातेचं नव्हे तर बंगमातेचं चित्रण करायचं होतं असंही मानण्यात येतं.

भारतमातेचं हे रूप आपल्याला आपल्या मातेचं संरक्षण करण्यासाठी प्रेरित करतं. आपण पूर्वी एका लेख रशियन लोकांनी दुसऱ्या महायुद्धानंतर बनवलेलं अतिभव्य असणारं 'रशियामाते'चं रूप पाहिलं. (https://dushyantwrites.blogspot.com/2018/07/blog-post_54.html) भारतमाता आणि रशियामाता या दोन कलाकृतींमध्ये आपल्या एक प्रकारची विसंगती प्रकर्षानं जाणवते - 'रशिया'माता आपल्याला हातात तलवार घेऊन उग्ररूपात दिसते तर भारतमाता सात्विक रूपात दिसते.

स्वामी विवेकानंद यांच्या शिष्य असणाऱ्या भगिनी निवेदिता यांचे  टागोर कुटुंबियांशी निकटचे संबंध होते. 'भारतमाता' या चित्रात असणाऱ्या शक्तीची कल्पना भगिनी निवेदिता यांना चित्र पाहताच आली. राष्ट्रवादाची भावना सर्वत्र पसरवण्यासाठी हे चित्र काश्मीरपासून कन्याकुमारीपर्यंत सर्वत्र फिरवण्याची भगिनी निवेदिता यांची इच्छा होती. त्या म्हणतात - "भारतीय भाषेमध्ये हे चित्र सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत भारतीय हृदयाला साद घालतं. नव्या शैलीमधली ही पहिलीच महान कलाकृती आहे.. मला जर शक्य असतं तर मी या चित्राच्या हजारो प्रति तयार केल्या असत्या आणि साऱ्या भारतभूमीत तोपर्यंत पसरवल्या असत्या जोपर्यंत केदारनाथपासून कन्याकुमारीपर्यंत प्रत्येक घरात, प्रत्येक शेतकऱ्याच्या झोपडीमध्ये, कारागिरांच्या घरांमध्ये कुठेतरी भिंतीवर हे चित्र लटकावलं गेलं नसतं.. "

हे चित्र काढताना अवनींद्रनाथ टागोर यांनी मुद्दामच पाश्चात्य शैलीचा वापर टाळला. चित्रकलेमध्ये स्वदेशी शैलीमधील तंत्रं वापरायला सुरुवात अवनींद्रनाथ यांनीच केली आणि असं करत त्यांनीच भारतीय आधुनिक कलेचा पाया घातला. (कलेत 'स्वदेशी चळवळ' आणली असली तरी अवनींद्रनाथ टागोर यांना जगभरातल्या कलांमधली तंत्रं शिकण्यात त्यांना रस होता.) 'भारतमाता' या चित्रात जपानी चित्रकलेचाही प्रभाव दिसतो. चित्राच्या कडा धूसर असणं हे जपानी चित्रकलेचं वैशिष्ट्य. त्यांनी १९०३ मध्ये जपानी चित्रकार योकोयामा ताईकां यांच्याकडून जपानी चित्रकलेमधली तंत्रं शिकली होती.

गेल्या शंभर वर्षांमध्ये भारतमातेची अनेक वेगवेगळ्या रूपांमध्ये चित्रणं केली गेलीत. पण अवनींद्रनाथ यांचं मूळच्या चित्राचं महत्व मात्र आजही तसंच आहे. आधुनिक भारतीय कलेच्या इतिहासात या चित्राचं महत्व असामान्य आहे !!   

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.livehistoryindia.com/herstory/2018/04/17/bharat-mata---from-art-to-reality

https://www.thehindu.com/news/cities/kolkata/abanindranaths-bharat-mata-on-display/article6949692.ece

https://en.wikipedia.org/wiki/Bharat_Mata_(painting)

https://indianexpress.com/article/lifestyle/art-and-culture/kolkata-victoria-memorial-hall-exhibition-bharat-mata-the-nation-and-the-goddess-2804206/

https://economictimes.indiatimes.com/industry/miscellaneous/10-iconic-works-of-modern-indian-art/bharat-mata-1905/slideshow/64903972.cms

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharat_Mata_by_Abanindranath_Tagore.jpg

Abanindranath Tagore, Public domain, via Wikimedia Commons

गेंडा

मुशाफिरी कलाविश्वातली 

गेंडा

१५१४ मध्ये गोव्याचा गव्हर्नर होता अल्बुकर्क. गुजरातमधल्या एका मुझफ्फर शहा (दुसरा) या सुल्तानाकडं त्यानं आपला दूत पाठवला होता. त्याला दीवमध्ये किल्ला बांधायचा होता. दूताला सुल्तानानं परवानगी तर दिली नाही. पण, सुलतान आणि दूत यांनी एकमेकांना काही भेटवस्तू दिल्या. सुल्तानानं दूताला दिलेल्या भेटींमध्ये एका गेंड्याचाही समावेश होता. त्याकाळी राजे मंडळी शौक म्हणून दूरच्या प्रदेशातील प्राणी पक्षी एकमेकांना भेट/नजराणा द्यायचे हे आपण पूर्वीच पाहिलं (डोडो https://dushyantwrites.blogspot.com/2020/02/blog-post_21.html).  

 अल्बुकर्कनं हा गेंडा युरोपमध्ये मायदेशी (पोर्तुगाल) पाठवायचं ठरवलं. पोर्तुगालच्या राजा मॅन्युअल याला हा गेंडा भेट म्हणून पाठवण्याचा त्याचा मानस होता.  या गेंड्याचा सांभाळ करणाऱ्या माणसालाही तो तिकडं पाठवणार होता. एका जहाजातुन गेंड्याला (आणि त्याला सांभाळणाऱ्या माणसाला) पाठवण्यात आलं. अर्थातच व्यापाराचा भाग म्हणून जहाजात खूप सारे मसालेही भरले होते. हिंदी महासागरातून प्रवास करत, दक्षिण आफ्रिकेला वळसा घालून तब्बल चार महिन्यांच्या प्रवासानंतर हे जहाज पोर्तुगालला पोहोचलं.

 पोर्तुगालमधल्या लोकांना या प्राण्याविषयी प्रचंड कुतूहल होतं. पोर्तुगालमध्येच काय, पुऱ्या युरोपमध्ये गेंडा हा प्राणी गेली हजार वर्षे आला नव्हता. हजार वर्षांपूर्वी रोमन साम्राज्याच्या काळात गेंड्याचे उल्लेख येत होते. त्यामुळं प्राचीन ग्रंथांमध्ये येणाऱ्या या प्राण्याभोवती एक प्रकारचं वलय होतं. या अद्भुत प्राण्याबद्दल साऱ्या युरोपमध्ये पत्रं पाठवण्यात आली. विद्वान मंडळी आणि या प्राण्याविषयी कुतूहल असणारी मंडळी गेंड्याला भेट देण्यासाठी येऊ लागले.

 हजार वर्षांपूर्वी रोमन लोकांनी लिहून ठेवल्याप्रमाणे हत्ती आणि गेंडा हे एकमेकांचे शत्रू होते. पोर्तुगालच्या राजाला ही गोष्ट पडताळून पाहायची होती. त्यानं एके दिवशी (रविवार, ३ जून १५१५) एक छोटा हत्ती आणि गेंडा यांच्यात लढत ठरवली. लिस्बनच्या लोकांना या लढतीचं प्रचंड आकर्षण होतं. पण प्रत्यक्ष लढतीत मात्र छोटा हत्ती गेंड्याला पाहून (किंवा लोकांच्या आवाजमुळं) घाबरून पळून गेला !!

 राजा मॅन्युअलनं हा गेंडा त्या काळच्या पोपला हा गेंडा भेट म्हणून द्यायचं ठरवलं. त्यामुळं हा गेंडा आता पोर्तुगालहून इटलीला भूमध्यसागरातून प्रवास करणार होता. चांदीचं ताट, भारतीय मसाले आणि सजवलेला गेंडा अशा भेटवस्तूंसह हे जहाज इटलीकडं डिसेंबर १५१५ मध्ये रवाना झालं. पण दुर्दैवानं अचानक आलेल्या वादळामुळं हे जहाज उद्ध्वस्त झालं. गेंड्याला साखळ्यांनी बांधलं असल्यानं गेंड्याला पोहता आलं नाही. त्यामुळं गेंड्याचा शेवट झाला.

 या काळात जर्मनीमध्ये ड्युरर नावाचा एक कलाकार राहायचा. लाकडी ठोकळ्यांवर कोरीव काम करून तो चित्रांचे ठसे बनवायचा. शाई लावून हा ठसा कागदावर ठेवला की ते चित्र कागदावर उमटायचे. लिओनार्दो दा विंचीसह युरोपमधल्या बऱ्याचशा महान कलाकारांसोबत त्याचा संपर्क होता. पोर्तुगालमधल्या गेंड्याविषयी जेंव्हा त्याला ऐकायला मिळालं, तेंव्हा गेंड्याचं चित्र छापण्यासाठी लाकडी ठोकळा बनवण्याचे विचार त्याच्या डोक्यात येऊ लागले. लोकांच्या मनात गेंड्याविषयी प्रचंड कुतूहल होते. त्यामुळं गेंड्यांच्या चित्रांना चांगली मागणी असणं अपेक्षित होतं. खरंतर ड्युररनं गेंडा प्रत्यक्षात पाहिलंच नव्हता. पण वाचलेल्या वर्णनावरून आणि पाहायला मिळालेल्या एका रेखाटनावरून त्यानं स्वत:च्या कल्पनेनं गेंड्याचं चित्र छापण्यासाठी एक लाकडी ठोकळा बनवला.

 सोबतच्या चित्रात आपल्याला ड्युररनं साकारलेला गेंडा दिसतोय. या गेंड्याच्या अनेक त्रुटी आहेत. उदा. गळ्याचा लोंबणारा भाग खऱ्याखुऱ्या गेंड्याच्या नसतो. पण त्यानं गेंड्यामध्ये खूप सारे बारकावे दाखवले आहेत. ड्युररचा गेंडा खूपच लोकप्रिय झाला. जवळपास अठराव्या शतकाच्या शेवटपर्यंत युरोपमधले लोक ड्युररचं गेंड्यांचं चित्रण अचूक मानायचे !! गेंड्याचं चित्र प्रकाशित करताना त्यानं सोबत गेंड्याची लक्षवेधक अशी माहिती लिहिली. चित्रात गेंड्याच्या चित्रात दिसणाऱ्या मजकुरात असा उल्लेख येतो :

 '... हे (गेंड्याचे) अचूक चित्रण आहे.. ..  त्याचा आकार जवळपास हत्तीइतका असतो आणि त्याला कुणी इजा पोहोचवू शकत नाही.. त्याला नाकावर टोकदार असे शिंग असते आणि तो ते दगडावर घासून अजून टोकदार बनवत असतो.. ..  हत्ती गेंड्याला घाबरतो.. '

 ड्युररचं हे चित्रण इतकं प्रभावी होतं की त्यानं जवळपास पुढची चार शतकं युरोपमधल्या वेगवेगळ्या कलाकारांना गेंड्याची कलाकृती बनवण्यासाठी प्रेरणा दिली  !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.artsy.net/show/underdogs-gallery-elephant-vs-rhinoceros 

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/356497

https://www.carredartistes.com/en/blog/the-history-of-the-durer-rhinoceros-n109

https://www.rct.uk/collection/800198/a-rhinoceros

https://www.artble.com/artists/albrecht_durer/engravings/rhinoceros

https://en.wikipedia.org/wiki/D%C3%BCrer%27s_Rhinoceros

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_Rhinoceros_(NGA_1964.8.697)_enhanced.png

Albrecht Dürer / Public domain

गजासुरसंहार

मुशाफिरी कलाविश्वातली

गजासुरसंहार

महिषासुराच्या मुलाची एक कथा पुराणात येते. या मुलाचं नाव होतं गजासुर. त्याचं डोकं हत्तीचं होतं. आपल्या पित्याच्या हत्येचा (दुर्गादेवीनं केलेल्या महिषासुराच्या हत्येचा) बदला त्याला घ्यावयाचा होता.

अपार शक्ती मिळवण्यासाठी हिमालयात जाऊन गजासुरानं कठोर तपस्या सुरु केली. हात उंचावत, पायाच्या तळव्याच्या पुढच्या भागावर उभं राहून आकाशाकडं पाहत त्याची तपस्या दीर्घ काळापर्यंत चालू राहिली. त्याची तपस्या ब्रह्मदेवासाठी चालू होती. त्याची तपस्या इतकी प्रखर होती की त्याच्या केसांमधून अग्निज्वाळा बाहेर पडू लागल्या. हा अग्नी पृथ्वीवर आणि पृथ्वीबाहेर सर्वत्र पसरू लागला. पृथ्वीवरच्या लोकांना या अग्नीच्या झळा बसू लागल्या. या ज्वाला स्वर्गातही जाऊन पोहोचल्या !! स्वर्गातले देव मग ब्रह्माकडं गेले. गजासुराची तपस्या थांबवली नाही तर एक दिवस पृथ्वी, स्वर्ग आणि पाताळ जळून खाक होतील अशी भीती या देवांना वाटत होती.

शेवटी गजासुराची तपस्या थांबवण्यासाठी ब्रह्मदेव त्याच्याकडं गेले. गजासुराची तपस्या थांबवत त्यांनी त्याला वरदान मागायला सांगितलं. कामविकारांनी ग्रस्त असणाऱ्या स्त्री-पुरुषांकडून आपल्याला काहीच त्रास व्हायला नको असं गजासुरानं सांगितलं. तसंच देवांकडून आपण पराभूत व्हायला नको अशीही मागणी त्यानं केली. खऱ्याखुऱ्या जितेंद्रिय (इंद्रियांवर विजय मिळवणारा) असणाऱ्या एखाद्याकडून मात्र त्याला मृत्यू येणं शक्य होतं. ब्रह्मदेवानं त्याला वरदान देऊन टाकलं.  

गजासुर आता चांगलाच शक्तिशाली झाला. त्रैलोक्यावर त्यानं विजय मिळवला. मनुष्यलोक, देवलोक, आसुर, यक्ष, नागलोक, गंधर्व सर्वांवरच आता गजासुराचं राज्य सुरु झालं. गजासुराला प्रचंड वैभव, ऐश्वर्य मिळालं. पण त्याची हावदेखील वाढतच राहिली.

शास्त्रग्रंथांमध्ये काय लिहिलंय त्याकडं गजासुरानं दुर्लक्ष करायला सुरुवात केली. त्रैलोक्यावर असणाऱ्या आपल्या सत्तेची त्याला नशा चढली. आता तो दुष्ट बनु लागला. माणसांचा, ऋषीमुनींचा, देवांचा विनाकारण छळ करण्यास त्यानं सुरुवात केली.

एके दिवशी गजासुर काशीला गेला. काशीत त्यानं हाहाकार माजवला. त्याच्या पावलांनी काशीची जमीन हादरत होती. तिथल्या लोकांना त्यानं त्रास द्यायला सुरुवात केली. काशीतले शिवभक्त भयभीत होऊन गेले. ही गोष्ट समजल्यावर शिव काशीला गेले.

शंकराला त्रिशूल घेऊन येताना पाहून गजासुराला पुढची सारी कल्पना आली. पुढचे काही दिवस गजासुर आणि शंकर यांच्या घनघोर युद्ध झालं. शंकरानं आपलं त्रिशूल गजासुराच्या शरीरात घुसवलं.

शरीरात त्रिशूल घुसल्यानंतर गजासुराला एक प्रकारचा साक्षात्कार झाला. शंकराच्या दिव्यत्वाची त्याला जाणीव झाली. त्यानं मनापासून शंकराची स्तुती केली. त्याचं बोलणं ऐकून शंकर प्रसन्न झाला. त्यानं गजासुराला काही वरदान हवं असल्यास मागायला सांगितलं.

आपल्या अंगावर असणारी हत्तीची चामडी शंकराच्या त्रिशुळामुळं पवित्र झाल्याचं त्यानं सांगितलं. ही चामडी खास असल्याचं त्यानं सांगितलं, कारण कठोर तपस्येच्या काळात इतक्या अग्निज्वाळा बाहेर पडत असतानाही या चामडीला काही झालं नव्हतं. त्यानं ही चामडी शंकराला परिधान करायला सांगितली. शंकरानं ही चामडी परिधान केल्यावर गजासुरानं प्राण सोडले.

एका कथेप्रमाणं शंकरानं गणपतीसाठी वापरलेलं मस्तक हे गजासुराचंच होतं. गजासुराच्या अजूनही वेगवेगळ्या कथा पुराणांत येतात. एका पुराणकथेप्रमाणं शंकराला प्रसन्न करून गजासुर आपल्या पोटात (शंकरानं) राहण्याचा वर मागतो. शंकर पोटात गेल्यानंतर विष्णू एक युक्ती करत शंकराची गजासुराच्या पोटातून मुक्ती करतो. दुसऱ्या एका कथेप्रमाणं देवदार वृक्षांच्या वनात शंकराला मारण्यासाठी काही लोक काळी जादू वापरत गजासुराची निर्मिती करतात.

सोबतच्या चित्रात आपल्याला कर्नाटकातल्या हळेबिडू इथल्या मंदिरातल्या भिंतीवरचं एक कोरीव काम दिसतंय. शंकराचं हे मंदिर बाराव्या शतकातलं आहे. होयसळा साम्राज्याच्या विष्णूवर्धन नावाच्या राजानं हे मंदिर बांधलं.

भिंतीवर अतिशय बारीक कलाकुसर असणारं कोरीव काम दिसतंय. त्यात डावीकडं आपल्याला शंकरानं गजासुराची हत्या केलेली दिसत आहे. मधल्या कोरीव कामामध्ये श्रीकृष्णानं गोवर्धन पर्वत उचलत सर्वांचं रक्षण करत असल्याचं दृश्य दिसतंय. शिल्पांमध्ये शंकराचे बहुतेकवेळा २ हातच दाखवले जातात. पण युद्ध करत असल्याचं दाखवताना मात्र शंकराला ६ किंवा ८ हात दाखवण्यात येतात. कोरीव कामात शंकराच्या बाजूला नंदीही दिसतो. शंकरानं नृत्य करत एक पाय गजासुराच्या डोक्यावर ठेवल्याचं दिसतं. शंकराच्या हातांमधले त्रिशूल आणि डमरू ठळकपणे दिसतात. शंकराच्या प्रतिमेत एक प्रकारची गतिमानता दिसून येते .

ह्या कोरीवकामात कलाकार जिवंतपणा आणण्यात नक्कीच यशस्वी झालाय !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

 संदर्भ:

https://glorioushinduism.com/2018/11/02/gajasura/

https://en.wikipedia.org/wiki/Gajasurasamhara

https://www.speakingtree.in/blog/shiva-and-gajasura

http://www.harekrsna.com/philosophy/associates/demons/siva/gajasura.htm

http://blog.onlineprasad.com/stories-of-shiva-purana-lord-shiva-kills-gajasura/

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_temple_walls_Halebid.jpg

Gopal Venkatesan / CC BY-SA (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)

भारताची कांस्य महिला

मुशाफिरी कलाविश्वातली

भारताची कांस्य महिला

१९७० च्या दशकातील गोष्ट. अहमदाबादमधल्या एका विशीतल्या शिल्पकार तरूणीला एक काम मिळालं. हे काम होतं पुतळा बनवायचं. काम राजकोट महानगरपालिकेचं होतं. अहमदाबाद ते राजकोट हा अडीचशे किलोमीटरचा प्रवास तिनं स्कूटरनं केला.

ही शिल्पकार तरुणी नंतरच्या काळात 'भारताची कांस्य महिला' (Bronze woman of india) म्हणून ओळखली जाऊ लागली. त्यांचं नाव होतं जसुबेन शिल्पी. ज्या काळात शिल्पं बनवण्याचं काम पुरूषांचं म्हणून ओळखलं जायचं त्या काळात त्यांनी शिल्पकामाच्या क्षेत्रात प्रवेश केला आणि आपला कायमचा ठसा उमटवला. आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी मोठ्या आकाराचे  तब्बल २२५ पूर्णाकृती पुतळे तर ५२५ अर्धाकृती पुतळे बनवले.

जसुबेन यांचा जन्म १९४८ सालचा. त्यांची लहानपणापासूनच कलेची ओढ होती. अहमदाबादमधल्या सी एन काॅलेज आॅफ फाईन आर्ट्समध्ये त्यांनी कलेचं शिक्षण घेतलं. वर्गातल्या पाच मुलींपैकी त्या एक होत्या. कलेच्या साऱ्याच माध्यमांमध्ये त्यांचं नैपुण्य दिसून येत होतं. पण, त्यांना आवडायचं ते शिल्पकाम. विशेषतः कांस्यशिल्पं, धातुची शिल्पं किंवा दगडाच्या मूर्ती बनवताना त्या जीव ओतून काम करायच्या.

खरंतर जसुबेन यांच्या कारकिर्दीतला सुरूवातीचा काळ संघर्षाचा होता. घरातल्या लोकांच्या इच्छेविरूद्ध त्यांनी मनहर शिल्पी नावाच्या शिल्पकाराशी लग्न केलं होतं. मनहर शिल्पी अनाथ होते, त्यांची आर्थिक परिस्थितीही बेताचीच होती. लग्न झाल्यावर कुटुंब चालवण्याकरिता त्यांना शाळेत कलाशिक्षिका म्हणून काम करावं लागलं.

पहिलं अपत्य जन्माला आल्यानंतर त्यांनी कुटुंबाच्या भविष्याचा विचार करत एक प्लाॅट खरेदी केला. अर्थातच पैसे नसल्यानं त्यांनी कर्ज काढून हा व्यवहार केला होता. पण आता कर्जाचे हप्ते भरावे लागणार होते. वेगवेगळ्या शहरांमधलं पुतळे बनवण्याचं काम जसुबेन यांना मिळू लागलं. मनहर शिल्पी आपल्या स्टुडिओमध्येच काम करायचे. पण, जसुबेन जिथं काम असेल तिकडं प्रवास करायच्या. आणि हा प्रवास त्या आपल्या स्कूटरनं करायच्या. स्कूटरनं प्रवास करुन दुसऱ्या शहरात जाणं, दिवसभर जीव ओतून शिल्पकाम करणं, संध्याकाळी परत प्रवास करणं हे तर त्या करायच्याच, पण शिवाय आपल्या पतीचा शिल्पकामाचा स्टुडिओ सांभाळणं, स्वतःचे आणि पतीचे सारे आर्थिक व्यवहार पहाणं ही जबाबदारीदेखील त्यांच्याकडंच होती.

हा सारा खडतर काळ ८० च्या दशकात संपू लागला. त्यांच्या शिल्पकामाची लोकप्रियता वाढत चालली होती. त्यांना कामंही मिळू लागली होती. आता बऱ्यापैकी पैसेही मिळू लागले होते. पण, सारं काही सुरळीत होतंय असं दिसताना त्यांच्यावर एक आघात झाला. १९८४ मध्ये त्यांचे पती मनहर शिल्पी यांचं कर्करोगाचं निदान झालं. आता त्यांच्यावरची जबाबदारी अजुनच वाढली.

१९८९ मध्ये त्यांच्या पतीचं निधन झालं. साथीदार गमावल्यानं त्यांच्या आयुष्यात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली. पण, कुटुंब सांभाळत त्यांनी पुढच्या आयुष्यात शिल्पकामामध्ये स्वतःला वाहून घेतलं.

त्यांच्या शिल्पकामातला परिपूर्णतेचा ध्यास सर्वांनाच जाणवायचा. या ध्यासामुळंच त्या आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या शिल्पकार बनल्या. जसुबेन यांनी भारतातल्या कित्येक शहरांमध्ये पुतळे बनवले. केरळ, तामिळनाडू, कर्नाटक, महाराष्ट्र, राजस्थान, बिहार, उत्तराखंडमध्ये त्यांनी बनवलेले पुतळे दिसतात. त्यांनी बनवलेले महात्मा गांधीजी, राणी लक्ष्मीबाई, स्वामी विवेकानंद, सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे पुतळे प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी बनवलेले महात्मा गांधी आणि मार्टीन ल्यूथर किंग यांचे पुतळे अमेरिकेतल्या विद्यापीठांमध्ये दिसतात. राजस्थानातल्या सुमेरपुरमधली २८ फुट उंचीची पंचमुखी मारुतीची त्यांनी बनवलेली मुर्ती ही जगातली कुठल्याही महिला शिल्पकारानं बनवलेलं सर्वात जास्त उंचीचं शिल्प म्हणून रेकाॅर्ड आहे.

जसुबेन शिल्पी यांना कित्येक मानसन्मान मिळाले. अमेरिकेतल्या लिंकन केंद्रातर्फे त्यांना अब्राहम लिंकन कलाकार पारितोषिक मिळालं.  इंटरनॅशनल पब्लिशिंग हाऊसतर्फे त्यांना बेस्ट सिटीझन आॅफ इंडिया अॅवाॅर्ड मिळालं.

हुबेहुब दिसणाऱ्या मेणाच्या पुतळ्यांसाठी विश्वविख्यात असणाऱ्या लंडनमधल्या मॅडम तुसाड संग्रहालयाच्या धर्तीवर भारतातही कांस्य पुतळ्यांचं संग्रहालय बनवण्याचं  त्यांचं स्वप्न होतं. पण हे स्वप्न पूर्ण होऊ शकलं नाही. या प्रकल्पावर काम चालू असतानाच २०१३ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांना अजून थोडं आयुष्य लाभलं असतं आणि त्यांचं स्वप्न पूर्ण झालं असतं तर भारतात एक आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचं शिल्पसंग्रहालय पहायला मिळालं असतं ...!!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

🍁 https://ahmedabadmirror.indiatimes.com/ahmedabad/cover-story/bronze-woman-of-india-no-more/articleshow/36021475.cms

🍁 https://www.thebetterindia.com/206431/jasuben-shilpi-bronze-woman-india-sculptor-son-remembers-inspiring-india/

🍁 https://www.thehindu.com/news/national/other-states/renowned-sculptor-jasuben-shilpi-passes-away-in-gujarat/article4309569.ece

🍁 https://yodhas.com/indian-stories/jasuben-shilpi-story-of-indian-bronze-sculpture-artist/

Image credit:

Indiatimes.com

नोटांची चित्रं काढणारा कलाकार

मुशाफिरी कलाविश्वातली

नोटांची चित्रं काढणारा कलाकार

Trompe I'oeil ही चित्रकलेतली विशिष्ट शैली आहे. "Trompe I'oeil" या शब्दाचा अर्थ होतो "fool the eye" म्हणजे डोळ्यांची फसवणूक करणारी चित्रं. या शैलीतली चित्रं इतकी हुबेहूब असतात की चित्रातल्या गोष्टी वास्तवात असल्याचा भास होतो. या शैलीत चित्रं काढणारे बरेच कलाकार होऊन गेले. या कलाकारांमध्ये जॉन हॅबर्ले या अमेरिकन कलाकाराचं एक खास स्थान आहे.

जॉननं १४ व्या वर्षीच शाळेला रामराम ठोकला. त्यानं एका छापखान्यात engraver (एका प्रकारच्या कठीण अशा ठशांवर आकृती कोरण्याचं काम) म्हणून काम करायला सुरुवात केली. त्यानं सर्वसाधारण अशाच प्रकारची कामं पुढची बरीच वर्षे केली. १८८४ मध्ये त्यानं न्यूयॉर्कमधल्या 'नॅशनल अकॅडेमी ऑफ डिझाईन' कलेतलं शिक्षण घेण्यास सुरुवात केली.

हुबेहूब चित्रं काढण्याचा ध्यास जॉनला सुरुवातीपासूनच होता. १८८२ मध्ये (म्हणजे न्यूयॉर्कमधलं शिक्षण सुरु होण्या आधी २ वर्षे) त्यानं एक स्वतःच्या रेखाटनाचं  चित्र काढलं. ह्या चित्राचं नाव होतं That's me. हे चित्र इतकं हुबेहूब होतं की समोर रेखाटन ठेवल्याचा भास व्हावा. चित्रात रेखाटनाच्या ३ कोपऱ्यांमध्ये प्रत्येकी एक पिन दिसते तर एका कोपऱ्यात कसलातरी कागद दिसतो. 

जॉन चित्रकलेच्या इतिहासात कायमचा लक्षात राहिला तो त्याच्या द्विमितीय गोष्टींच्या चित्रांमुळे. द्विमितीय गोष्टी म्हणजे कागद, फोटो, चलनाच्या नोटा, वृत्तपत्रांची कात्रणे, पोस्टाचे स्टॅम्प वगैरे. अशा गोष्टींची चित्रं जॉनला इतकी हुबेहूब जमायची की पाहणाऱ्याला ती खरीच असल्याचा भास व्हायचा. That's me हे चित्र म्हणजे अशा शैलीतल्या चित्रांची सुरुवात होती. द्विमितीय गोष्टींच्या चित्रांचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे आपण ती कुठल्याही कोनातून पाहिलीत तरी ती खरीच वाटतात.

१८८६ मध्ये विल्यम हार्नेट नावाच्या एका चित्रकाराला आपल्या कलेचा उपयोग बनावट नोटा तयार करण्याच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली होती. या घटनेनं जॉनला एक प्रकारची प्रेरणा मिळाली. पुढच्या ४ वर्षांमध्ये त्यानं नोटा दाखवणारी असंख्य चित्रं काढली. सोबत दिसणारं चित्र हे याच मालिकेतलं.

या चित्राचं नाव आहे 'यु. एस. ए.' चित्रात जीर्ण झालेल्या नोटा एका लाकडी पृष्ठभागावर ठेवलेल्या दिसतात. नोटांवरचे सूक्ष्म तपशील जॉननं हुबेहूब दाखवले आहेत. नोटेवर पोस्टाचे स्टॅम्प चिकटवलेले आहे आणि तेही जीर्ण होऊन फाटलेले आहे. नोटेवर डाव्या बाजूला खाली चिकटपट्टी लावल्याचं दाखवलंय. जीर्ण झालेल्या नोटा, चिकटपट्टी, लाकडी पृष्ठभाग वास्तवात असल्याचा भास होतो. चित्रात एक वृत्तपत्राचे कात्रणही दिसते. या कात्रणात जॉनच्याच एका चित्राचा उल्लेख येतो.

गंमत म्हणजे हे चित्र जेंव्हा आर्ट इन्स्टिट्यूट ऑफ शिकागो इथं पहिल्यांदा प्रदर्शित करण्यात आलं तेंव्हा लोकांचा ते चित्र असल्याचा विश्वासच बसत नव्हता. एका पत्रकार असणाऱ्या समीक्षकानं तर त्या चित्रात खऱ्याखुऱ्या नोटांचा वापर करण्यात आल्याचं जाहीर केलं. हे समजल्यावर जॉन एक मोठं भिंग, रंग काढून टाकणारं रसायन (paint remover) आणि काही तज्ञ मंडळींसोबत शिकागोला पोहोचला. त्यानं ते चित्र असल्याचं सिद्ध केलं !! जॉनचं हे सध्या तैलचित्र अमेरिकेमधल्या इंडियानातल्या एका कलासंग्रहालयात आहे.

सरकारी गुप्तचर संस्थांकडून जॉनला नोटांची हुबेहूब चित्रं न काढण्याची ताकीद देण्यात यायची !! पण यामुळं नेमका उलटा परिणाम झाला - जॉननं नोटांची जास्तच चित्रं काढली !!

a bachelor's drawer हे त्याचं १८९० ते १८९४ च्या दरम्यानचं अजून एक प्रसिद्ध असणारं चित्र. या चित्रात आपल्याला एका लाकडी पृष्ठभागावर चिकटवलेल्या/अडकवलेल्या  काही गोष्टी हूबेहूबी स्वरूपात पाहायला मिळतात. हा लाकडी पृष्ठभाग एका ड्रॉवरचा आहे. ड्रॉवरचं हॅण्डल तुटलेलं आहे. यात पत्त्यांची पानं, चलनाच्या नोटा, फोटो, पोस्टाचे स्टॅम्प्स, तिकिटं आणि वृत्तपत्राची कात्रणं दिसतात. याशिवाय धूम्रपानाची पाईप, कंगवा यासारख्या फारशी खोली नसणाऱ्या गोष्टी दिसतात. जॉनचं हे प्रसिद्ध चित्र सध्या न्यूयॉर्कमधल्या मेट्रोपॉलिटन कलासंग्रहालयात आहे.

१८९३ च्या दरम्यान मात्र जॉनची दृष्टी अधू झाली. त्याला चित्रातले सूक्ष्म तपशील दाखवणं कठीण जाऊ लागलं. यानंतर जॉननं आपाल्या नेहमीच्या शैलीतली चित्रं बंद केलं.

जॉनची द्विमितीय गोष्टींची हुबेहूब दिसणारी चित्रं आजही लोकप्रिय आहेत आणि त्यांच्या प्रती आजही विकल्या जातात.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

🌺 संदर्भ :

https://archive.org/details/johnhaberlemaste00sill/page/n7/mode/2up

https://en.wikipedia.org/wiki/U.S.A._(painting)

https://www.nga.gov/collection/art-object-page.106596.html

https://en.wikipedia.org/wiki/John_Haberle

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/10978

https://www.askart.com/artist_bio/John_Haberle/22609/John_Haberle.aspx

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Haberle,_John_-_U.S.A._-_Google_Art_Project.jpg

Indianapolis Museum of Art / Public domain