लोण्यातलं शिल्प - स्वप्न पाहणारी आयोलॅंथ

मुशाफिरी कलाविश्वातली

लोण्यातलं शिल्प - स्वप्न पाहणारी आयोलॅंथ

एका सच्च्या कलाकाराला काहीतरी सुंदर कलाकृती बनवण्याचं आतून वेड असतं. माध्यम कुठलंही असो, कलाकाराचा परीसस्पर्श होताच त्यातून एक सुंदर कलाकृती बाहेर पडते !! अमेरिकेत अशीच एक मनस्वी कलाकार एकोणिसाव्या शतकात होऊन गेली - तिचं नाव होतं कॅरोलिन ब्रूक्स.

कॅरोलिनमध्ये कलागुण लहानपणापासूनच दिसत होते. चित्रकलेची आणि रेखाटण्याची आवड तिला लहानपणापासूनच होतो. शाळेत शिकताना शिल्पकाम करताना तिनं एका पूर्वी होऊन गेलेल्या कवीचं मस्तक बनवलं होतं. १८५२ मध्ये वयाच्या बाराव्या वर्षी मेणाची फुलं बनवल्याबद्दल तिला एका स्पर्धेत सुवर्णपदकही मिळालं होतं. पुढं एका शेतकऱ्यासोबत लग्न झाल्यावर कॅरोलिन वेगवेगळ्या ठिकाणी राहत शेवटी अर्कान्सास या ठिकाणी स्थायिक झाली.

१८६७ साली कॅरोलिनच्या कुटुंबाचं कापसाच्या शेतीत चांगलाच नुकसान झालं. कॅरोलिन आता उत्पन्न मिळवण्यासाठी काहीतरी वेगळं करण्याचा प्रयत्न करत होती. त्या काळातल्या शेतकरी स्त्रिया नक्षीदार साचे वापरात लोण्याचे (butter) नक्षीदार तुकडे करून विकायच्या. पण कॅरोलिनच्या आतल्या कलाकाराला साचे वापरून नक्षीदार लोण्याचे तुकडे बनवणं फारसं पटत नव्हतं. कॅरोलिन आपली खास हत्यारं (झाडूच्या काड्या, उंटाच्या केसांचा ब्रश वगैरे) वापरात लोण्याच्या तुकड्यांवर वेगवेगळ्या प्रकारचं कोरीव काम करायची. लोण्यावर चेहरे कोरणं किंवा प्राणी कोरणं तिला सहज जमायचं. तिचं कोरीव काम असणाऱ्या या लोण्याच्या तुकड्यांना अर्थातच चांगली मागणी होती. तिनं हे काम जवळपास दीड वर्षे केलं. पण नंतर काही कारणानं तिनं हे काम सोडून दिलं.

पुढं १८७३ मध्ये तिनं पुन्हा लोण्यामध्ये कोरीव काम करायला सुरुवात केली. त्याचं असं झालं की तिच्या घरापासून जवळपास १०-१२ किलोमीटर अंतरावर एक चर्च होतं. या चर्चचं छप्पर तुटलं होतं. आणि हे छप्पर दुरुस्त करण्यासाठी काही निधी गोळा करायचा होता. एक प्रकारची जत्रा भरणार होती. त्या जत्रेत कॅरोलिन आपलं लोण्यावरचं कोरीव काम पाठवणार होती आणि ते विकून जमा झालेला पैसे चर्चच्या छप्पर दुरुस्ती निधीमध्ये वापरला जाणार होता. कॅरोलिनचं लोण्यातलं कोरीव काम घेऊन तिचा नवरा घोड्यावरून १०-१२ किलोमीटरचा प्रवास करत जत्रेच्या ठिकाणी पोहोचला. या कोरीव कामाला इतकी किंमत मिळाली की त्यातून चर्चचं छप्पर दुरुस्त झालं. या जत्रेत आलेल्या एका माणसाला हे काम इतकं आवडलं की त्यानं तिला आपल्या  कचेरीसाठी एका लोण्यातल्या कोरीव कामाची ऑर्डर दिली.

याच वर्षी शेवटी शेवटी कॅरोलिनच्या वाचनात एक पुस्तक आलं. खरंतर त्यात एक नाटक होतं, नाटकाचं नाव होतं 'राजा रिनीची कन्या'. ह्या नाटकाचं कथानक हृदयस्पर्शी होतं. त्यातली राजकन्या आयोलॅंथ ही अंध असते. पण आपल्या कन्येला कसलंही दु:ख होऊ नये म्हणून तिच्या आईवडिलांनी तिला तिच्या अंधत्वाची जाणीवच होऊ दिलेली नसते. तिला 'दृष्टी' नावाची काही चीज असते याची जाणीवच नसते. जसं आपल्याला काही दिसत नाही तसं कुणालाच दिसत नाही असं तिला वाटत असतं. तिच्या सोळाव्या वाढदिवसाला तिला पहिल्यांदाच कळतं की ती अंध आहे. हे कथानक (विशेषतः राजकन्येचा व्यक्तिरेखा) कॅरोलिनला खूप भावलं. तिनं राजकन्येचं एक लोण्यावरचं कोरीव करायचं ठरवलं. यात तिला सत्य समजण्याआधीची निरागस राजकन्या दाखवायची होती. आपल्या स्वप्नात हरवलेली राजकन्या तिनं यात दाखवली.

१८७४ मध्ये एका कलाप्रदर्शनात तिची ही कलाकृती ठेवण्यात आली. ही लोण्याची कलाकृती एका भांड्यात ठेवण्यात आलेली होती आणि हे लोणी वितळू नये म्हणून दुसऱ्या बर्फ असणाऱ्या भांड्यात ठेवण्यात आलेलं होतं. ही कलाकृती प्रचंड गाजली !! ही लोण्याची कलाकृती आपल्याला पाहायला मिळावी म्हणून दोन आठवड्याच्या काळात दोन हजार लोकांनी प्रदर्शनाला भेट दिली. कॅरोलिनला ह्या कलाकृतीची खूपच चांगली किंमत मिळाली. समीक्षक मंडळींनीही तिच्या कामाचं कौतुक केलं. न्यूयॉर्क टाइम्सनं लिहिलं की 'आजपर्यंत कुठल्याही [स्त्री] शिल्पकारानं इतका दैवी नाजूकता असणारा चेहरा दाखवलेला नाही जितका कॅरोलिननं ह्या कलाकृतीत दाखवलाय..' !!

लोण्यामध्ये शिल्पं होण्याची ही अमेरिकेमधली सुरुवात होती !! ह्यानंतर कॅरोलिनला प्रसिद्धी मिळाली आणि तिनं लोण्यामधल्या बऱ्याच कलाकृती बनवल्या.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

🌷https://publicdomainreview.org/collection/the-butter-sculptures-of-caroline-s-brooks

🌷https://en.wikipedia.org/wiki/Caroline_Shawk_Brooks

🌷https://www.thevintagenews.com/2016/03/09/identified-butter-woman-caroline-shawk-brooks-first-known-american-sculptor-working-medium-butter/

🌷https://www.atlasobscura.com/articles/caroline-shawk-brooks-butter-sculptor-history

🍁Image Credit
🌷https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a4/The_Dreaming_Iolanthe_from_Henrik_Hertz%27s_play_King_Ren%C3%A9%27s_Daughter_1876.jpg
🌷 Caroline Shawk Brooks [Public domain]

टेकडीवरचा फेरफटका

मुशाफिरी कलाविश्वातली

टेकडीवरचा फेरफटका

निवांत सुट्टीचा काळ असावा.. समुद्राकाठी फिरायला जायला मिळावं.. समुद्राकाठी सुंदर हिरवळ असणारी टेकडी असावी.. या टेकडीवर फेरफटका मारायला गेल्यावर छानपैकी वाहणारा वारा असावा.. समोर अथांग समुद्र असावा. निरभ्र आकाश असावं.. असा फेरफटका एक सुखद अनुभव बनला तर त्यात आश्चर्य ते काय.. जवळपास १४० वर्षांपूर्वी फ्रान्समधल्या एका थोर चित्रकारानं हा अनुभव त्यावेळी कॅनव्हासवर उतरवण्याचा प्रयत्न केला.. 

हा चित्रकार होता क्लॉड मोने. एकोणिसाव्या शतकाचा उत्तरार्ध आणि विसाव्या शतकाचा सुरुवातीचा काळ यामध्ये त्यानं कित्येक चित्रं काढली. त्याची चित्रं impressionist शैलीमधली होती. (impressionism या कलेतल्या विचारधारेला मराठीत दृकप्रत्ययवाद असं नाव आहे.) या शैलीची खासियत आपण थोड्या वेळात पाहूच. खरंतर दृकप्रत्ययवाद या विचारधारेला फ्रान्समध्ये मोनेनंच सुरुवात केली असं मानलं जातं !! हे चित्र समजून घेण्यासाठी आपण या चित्राची थोडीशी पार्श्वभूमी पाहूया.

१८७९ च्या दरम्यान मोनेच्या पत्नीचं निधन झालं. मोनेसाठी हा धक्का होता. तिचं वय फक्त ३२ वर्षे इतकं होतं. तिच्या निधनानंतरचे काही महिने मोनेसाठी कठीण गेले. मोनेला दोन मुलं होती. मोनेच्या मित्राची बायको एलिस हॉश्चिड या दोन मुलांचा सांभाळ करण्यासाठी पॅरिसला घेऊन गेली. तिथं स्वत:च्या मुलांसोबत तिनं त्यांचाही सांभाळ केला. खरंतर एलिसची परिस्थिती इतकी चांगली नव्हती. (तिचा नवरा म्हणजे मोनेचं मित्र १८७८ मध्ये कंगाल होऊन बेल्जीयमला गेला होता.) नंतर मोने, एलिस आणि त्यांची मुलं मोनेच्या गावात येऊन राहू लागले. नंतर ते पॉइजी नावाच्या ठिकाणीही राहायला गेले पण मोनेला तिथंही चैन पडत नव्हता.

१८८२ मध्ये मोने पॉरविल्ले नावाच्या ठिकाणी राहायला आला. हे निसर्गरम्य खेडेगाव समुद्राच्या काठी होतं. या गावातली माणसं प्रामुख्यानं मासेमारी करायचे. १८८२ मध्ये फेब्रुवारी ते एप्रिलच्या दरम्यान मोने तिथं स्थायिक झाला. पण एलिस, एलिसची मुलं आणि त्याची मुलं अजून इथं आली नव्हती. या काळात त्यानं एलिसला एका पत्रात लिहिलं होतं - "इथलं ग्रामीण निसर्गसौंदर्य किती बहरत चाललं आहे !! इथला प्रत्येक कानाकोपरा तुला दाखवताना मला खरंच किती आनंद होईल !!" खरंतर अजून काही वर्षांनी (एलिसच्या पतीच्या मृत्यूनंतर) या एलिसशी मोनेचं लग्न होणार होतं.

जूनमध्ये एलिस आणि मुलं तिथं आली. जून म्हणजे तिथं उन्हाळ्याची सुरुवात. युरोपमधला लोकांचा आवडता ऋतू. याच काळात मोनेनं हे चित्र काढलं. चित्रात दिसणाऱ्या व्यक्ती म्हणजे एलिस आणि तिची मुलगी ब्लांच असं मानलं जातं.

चित्रात आपल्याला सुंदर गवत आणि रानफुलं असल्याचं जाणवतं. वारा वाहत असल्यासारखा वाटतो (एलिस आणि तिच्या मुलीचे कपडे एका बाजूला वाऱ्यानं उडताना दिसतात.) निळ्याआकाशातल्या सूर्याचा स्पष्ट सूर्यप्रकाश जाणवतो. (टेकडीच्या एका बाजूला असणाऱ्या गडद सावलीमुळं आपल्याला तसं जाणवतं.) समुद्र काहीसा शांत वाटतो. आकाशात हलकेसे ढग दिसतात. दृक्प्रत्ययवादाच्या विशिष्ट शैलीमुळं हे चित्र जिवंत होतं.

हे चित्र दृकप्रत्ययवादाच्या शैलीत काढलंय. या शैलीत समोरच्या दृश्यावर एक नजर टाकल्यावर आपल्यावर एक प्रकारची छाप (impression) पडते ते चित्रात दाखवण्याचा प्रयत्न केला जातो. पारंपरिक चित्रं काढण्याच्या पद्धतीपेक्षा ही बरीच वेगळी होती. पारंपरिक प्रकारात चित्रं बरीच तयारी करून, कित्येक रेखाटनं काढून झाल्यावर काढली जात. ती बहुतेक वेळा स्टुडिओमध्ये काढली जात. दृकप्रत्ययवादाची चित्रं मात्र उत्स्फूर्तपणे निसर्गात काढली जात. ही चित्रं रूढ अर्थानं बऱ्याचदा काहीशी ओबडधोबड असायची. दृकप्रत्ययवादी चित्रकार एखादा क्षण टिपण्याचा प्रयत्न करायचे. ते रंग एकमेकात खूप प्रमाणात मिसळू द्यायचे नाही. त्यामुळं चित्रांमध्ये शुद्ध रंगांचा वापर व्हायचा. रंगाचे छोटे छोटे फटकारे वापरायचे. आपण हे चित्र जवळून (झूम करून) पाहिलं तर आपल्याला सुटे रंग, छोटे छोटे फटकारे या गोष्टी स्पष्ट दिसतात. या दृक्प्रत्यवादाचा इतिहास आणि त्या चळवळीतल्या देशोदेशींच्या चित्रकारांनी काढलेली चित्रं आपण नंतर पाहूच.

या चित्राचा क्ष-किरणांनी अभ्यास केल्यावर अजून एक गोष्ट स्पष्ट होते - सुरुवातीला या चित्रात तीन व्यक्ती होत्या पण मोनेनं नंतर कुणातरी एकाला (किंवा एकीला) चित्रातून काढून टाकलं !!

हे तैलचित्र ६६.५ X ८२.३ सेमी आकाराचं असून ते शिकागोमधल्या आर्ट इन्स्टिट्यूटमध्ये आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

🍀http://www.visual-arts-cork.com/history-of-art/impressionism.htm

🍀https://en.wikipedia.org/wiki/The_Cliff_Walk_at_Pourville

🍀https://www.artic.edu/artworks/14620/cliff-walk-at-pourville

🍀https://artsandculture.google.com/asset/cliff-walk-at-pourville-claude-monet-french-1840%E2%80%931926/UQGnY73r2uCqBg?hl=en

🍁Image Credit

🍀https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Claude_Monet_-_Cliff_Walk_at_Pourville_-_Google_Art_Project.jpg

🍀Claude Monet [Public domain]

ऑफेलिया

मुशाफिरी कलाविश्वातली

ऑफेलिया

आजच्या काळात तंत्रज्ञानानं खूप मोठी भरारी घेतलीये.. आज एकमेकांशी संपर्क करणं, जगात काय चाललंय ते पाहणं, चित्रपट/नाट्य/संगीत या प्रकारचं मनोरंजनाच्या गोष्टींचा आस्वाद घेणं सर्वांना अगदी सहजरित्या उपलब्ध आहे..  हे सारं दीड-दोनशे वर्षांपूर्वी कुणाला सांगितलं असतं तर त्यावर कुणाचा विश्वासच बसला नसता !! त्यांना आजच्या काळाची कल्पना करणं खूप अवघड गेलं असतं..

त्या काळात अर्थातच टी व्ही नव्हता, मोबाइल, इंटरनेट, संगणक असलं काहीही नव्हतं.. आजच्या मानानं ते जीवन खूप साधं होतं.. या काळाची कल्पना करणं  कदाचित आज आपल्याला अवघड जाईल.. या काळातल्या इंग्लंडची आपण कल्पना करण्याचा आपण प्रयत्न करू.. या काळात मनोरंजन अर्थातच सहजासहजी उपलब्ध नव्हतं.. या काळात मनोरंजनाच्या मोजक्या साधनांपैकी एक म्हणजे त्या काळात वाचलं जाणारं साहित्य..

इंग्रजांमध्ये त्या काळातही जबरदस्त लोकप्रिय असणाऱ्या साहित्याचा एक भाग म्हणजे शेक्सपिअरचं लिखाण.. त्यातलं 'हॅम्लेट' हे नाट्य तर अर्थातच अजरामर.. त्या काळातही हॅम्लेटचं कथानक लोकांमध्ये प्रचंड लोकप्रिय होतं, लोकांच्या मनावर त्याचं एक प्रकारचं गारुड होतं..

या हॅम्लेटमध्ये एक पात्र होतं - ऑफेलिया.. हॅम्लेट नाट्यातली ती हॅम्लेटची प्रेयसी.. पण या नाट्यात अशा काही घटना घडत जातात की ऑफेलियाच्या वडिलांचाच हॅम्लेटच्या हातून खून होतो.. हॅम्लेट तर आधीपासूनच काहीसा वेड्यासारखा वागत असतो, पण ऑफेलियाही आपल्या वडिलांच्या मृत्यूची बातमी कळाल्यावर धक्का बसल्यानं आणि तो धक्का सहन न झाल्यानं थोडीशी वेड्यासारखी वागायला लागते.. ती यमक जुळवत कोड्यांमध्ये बोलू लागते.. मृत्यूविषयी काहीतरी विचित्र शब्द वापरात गीतं गाऊ लागते.. नंतर ऑफेलियाचा मृत्यू होतो.. नाट्यात प्रत्यक्ष ऑफेलियाचा मृत्यू दाखवलेला नाही.. त्यात ऑफेलियाच्या मृत्यूविषयी तिची आई बोलताना दिसते..

ऑफेलियाची आई सांगते की ऑफेलिया शोकाकुल अवस्थेत रानफुलांचे हार बनवत असते.. हार बनवण्यासाठी पानेफुले तोडण्यासाठी ती  झाडावर फांदीवर बसलेली असताना फांदी तुटल्यानं ती खाली ओढ्याच्या प्रवाहात पडते.. तिला शोक अनावर झालेला असतो.. आपण खाली वाहत्या ओढ्यामध्ये पडतोय याचंही तिला भान नसतं.. त्यामुळं पाण्यात पडतानाही ती गाणंच गात असते.. तिचे कपडे काहीशे जाड असल्यानं कपड्यात हवा अडकल्यानं काही क्षणांसाठी ती पाण्यावर तरंगते.. पण थोड्याच वेळात ती बुडून मरण पावते..

ऑफेलियाच्या आईनं ऑफेलियाच्या मृत्यूविषयी बोलताना असे काही शब्द वापरले आहेत की त्यामुळं ऑफेलियाच्या मृत्यूचं वर्णन हे इंग्रजी साहित्यातलं सर्वात काव्यमय वर्णनांपैकी एक मानलं जातं !! असं हे वर्णन संवेदनशील कलाकारांना साद न घालेल तर नवलच.. या ऑफेलियावर बऱ्याच मोठमोठ्या चित्रकारांनी चित्रं काढलीत.. पण या सर्वांमध्ये विख्यात झाले ते जॉन मिलैस यानं काढलेलं तिच्या मृत्यूचं चित्र..

मिलैसनं हे चित्र काढण्यासाठी प्रचंड कष्ट घेतले.. मूळ नाटकातला ऑफेलियाचा मृत्यू त्याला आपल्या चित्रामध्ये त्याला जिवंतपणे उतरायचा होता.. त्यानं हे चित्र दोन टप्प्यांमध्ये काढलं.. ओढा, निसर्ग या साऱ्या गोष्टी त्यानं बाहेर निसर्गात जाऊन काढल्या.. 

शेक्सपिअरनं मूळ नाट्यात वर्णन केलेली फुलं जशीच्या तशी काढण्याची त्यानं काळजी घेतली.. ऑफेलियाचं चित्र काढण्यासाठी अतिशय सुंदर अशी मॉडेल मिळवणं हे खूप महत्वाचं होतं.. त्या काळात चित्रकार मंडळी आपलं चित्र यशस्वी होण्यासाठी चित्रासाठी सुंदर (stunning) मॉडेल्स मिळवण्यासाठी खूप जागरूक असत.

एकोणीस वर्षांची एलिझाबेथ सिडाल मिलैसला मॉडेल म्हणून मिळाली.. ही एलिझाबेथ सिडाल नंतर अनेक जगप्रसिद्ध चित्रांसाठी मॉडेल झाली, एका महान चित्रकाराची पत्नी झाली - तिच्याविषयी आपण नंतर जाणून घेऊ.. तर ह्या चित्रासाठी मिलैस एलिझाबेथला बाथटबमध्ये पडायला सांगायचा.. आणि ती बाथटबमध्ये असताना तो तिचं चित्र काढायचा.. हे दिवस हिवाळ्याचे होते आणि युरोपमध्ये ह्या दिवसात पाणी थंडगार असायचं.. मॉडेलला त्रास होऊ नये म्हणून मिलैस बाथटबच्या खाली मेणबत्त्या पेटवायचा !! एके दिवशी बाथटबखालच्या मेणबत्त्या विझल्या, पण एलिझाबेथनं काहीही तक्रार केली नाही.. घरी गेल्यावर एलिझाबेथ चांगलीच आजारी पडली.. तिच्या वडिलांनी तिच्या उपचाराचा सारा खर्च मिलैसकडून वसूल केला !!

हे चित्र १८५२ मध्ये लंडनमधल्या रॉयल अकादमी मध्ये प्रदर्शित करण्यात आलं.. त्याला सुरुवातीला संमिश्र प्रतिसाद मिळाला.. पण नंतर हे चित्र खूप गाजलं.. लॉरेन्स ओलिव्हिएरच्या हॅम्लेट चित्रपटात ऑफेलियाचा मृत्यू दाखवताना जो सेट वापरला तो याच चित्रावरून बनवला होता !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

https://www.tate.org.uk/art/artworks/millais-ophelia-n01506/story-ophelia

https://www.widewalls.ch/john-everett-millais-ophelia/

https://www.youtube.com/watch?v=csJJWjtiRYY

https://www.youtube.com/watch?v=I2M7U8eCeHA

https://en.wikipedia.org/wiki/Ophelia_(painting)

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:John_Everett_Millais_-_Ophelia_-_Google_Art_Project.jpg

John Everett Millais [Public domain]