मुशाफिरी कलाविश्वातली: गॅब्रिएलची दैवीवाणी

मुशाफिरी कलाविश्वातली

गॅब्रिएलची दैवीवाणी

बायबलप्रमाणं येशू ख्रिस्ताच्या जन्माआधीची एक कथा आहे. या कथेप्रमाणं येशू ख्रिस्ताच्या जन्माआधी ९ महिने गॅब्रिएल नावाच्या देवदूतानं मेरीला दर्शन दिलं होतं. ही घटना इस्रायलच्या उत्तर भागातल्या नाझारेथ या ठिकाणी घडली होती. याप्रसंगी मेरीचं लग्न झालं नव्हतं. पण तिचा वाङ्निश्चय जोसेफशी झाला होता.

गॅब्रिएलनं मेरीला परमेश्वराचे आशीर्वाद असल्याचं सुचवलं. मेरीला याचा अर्थ कळाला नाही. तेंव्हा गॅब्रिएलनं सांगितलं की परमेश्वराच्या कृपेनं मेरी गर्भवती राहणार असून ती एका दिव्य बालकाला जन्म देईल. तो धर्म संस्थापक होणार असून ख्रिश्चन धर्माचे प्रवर्तन करणारा म्हणून तो येशू ख्रिस्त म्हणून ओळखला जाईल. तो सर्वांचा त्राता बनणार असून परमेश्वराचा अवतार असेल. मेरी कुमारिका होती. त्यामुळं ती गोंधळून गेली. पण दैवी शक्तीमुळं हे शक्य होणार असल्याचं गॅब्रिएलनं स्पष्ट केलं. शेवटी मेरीनं परमेश्वराच्या या इच्छेला आपली संमती दर्शवली.

ख्रिस्ती धर्मीय कलेमध्ये सर्वाधिक दाखवल्या जाणाऱ्या प्रसंगांपैकी हा एक प्रसंग. मध्ययुगातल्या आणि प्रबोधनकाळातल्या जवळपास सर्वच महान चित्रकारांनी हा विषय आपल्या चित्रांमधून मांडला. वेगवेगळ्या कलाकारांनी मेरीचं पवित्र कौमार्य आणि गॅब्रिएलची दैवीवाणी आपल्या प्रतिभेचा वापर करत आपापल्या कलाकृतींमधून व्यक्त केला. काचेवरची चित्रं, कोरीव कामं, शिल्पं, तैलचित्रं अशा साऱ्याच माध्यमात ह्या कलाकृती बघायला मिळतात. जवळपास चवथ्या शतकापासून पुढं घडल्या गेलेल्या ह्या विषयावरच्या हजारो कलाकृती पाहायला मिळतात.

मध्यकाळातल्या आणि प्रबोधकाळातल्या बहुतेक साऱ्या चित्रांमध्ये काही गोष्टी सामान आढळतात. या काळातल्या चित्रांमध्ये गॅब्रिएल देवदूत डावीकडं दिसतो. उजवीकडं मेरी बहुतेकवेळा बसलेली दिसते. गॅब्रिएल बाजूनं दिसतो तर मेरीचा पूर्ण चेहरा बऱ्याचदा दिसतो. हा प्रसंग काही वेळेला घराच्या आत घडताना दिसतो तर काही वेळेला घराच्या बाहेरच्या व्हरांड्यात मेरी बसलेली दिसते. घराच्या बाहेर दाखवल्या गेलेल्या प्रसंगात बहुतेक वेळा डावीकडं बंदिस्त बगीचा दिसतो. मध्ययुगातल्या एका श्रद्धेप्रमाणं मेरी बऱ्यापैकी विदुषी मानली जायची. त्यामुळं बऱ्याचदा मेरीसोबत एखादं पुस्तकही दाखवलं गेलेलं दिसतं.

मेरीच्या वेगवेगळ्या प्रतिक्रिया आपल्याला या चित्रांमध्ये पाहायला मिळतात. गॅब्रिएलच्या दैवीवाणीनं सुरुवातीला गोंधळून, एक प्रकारे घाबरून गेलेली मेरी, हे कार्य आपल्याकडून कसे होणार असा प्रश्न पडलेली आणि काहीसा विरोध असणारी मेरी आणि परमेश्वराच्या ह्या कार्याला स्वीकारून शेवटी संमती देणारी मेरी आपल्याला पाहायला मिळतात. मेरीच्या चेहऱ्यावरच्या प्रतिक्रियांवरून आणि तिच्या एकूणच बसण्याच्या पद्धतीतून, देहबोलीतून ह्या प्रतिक्रिया व्यक्त होतात.

काही वेळेला पवित्र कुमारिका असणाऱ्या मेरीला दैवी शक्तीमुळं होणारी गर्भधारणा प्रतीकात्मक रूपानं दाखवण्यासाठी खिडकीतून येणारा प्रकाश मेरीवर पडत असल्याचं दिसतं. काहीवेळेला हा प्रकाश पांढऱ्या कबुतरापासून येताना दिसतो.

सोबतच्या चित्रांपैकी पहिलं चित्र १३३३ सालचं आहे. (एका विशिष्ट प्रकारे तीन लाकडी पट्ट्यांचा वापर करत ते काढण्यात आलंय). इटलीमधल्या एका चर्चमध्ये ठेवण्यासाठी ते काढण्यात आलं होतं. या चित्रात आपल्याला डावीकडं देवदूत गॅब्रिएल दिसतो तर उजवीकडं मेरी दिसते. मेरीचा सुरुवातीला असणारा विरोध तिच्या हावभावांवरून दिसतो. तिच्या हातात एक पुस्तकही दिसतं. ही कलाकृती ३ लाकडी पट्ट्यांची बनली असून त्यातल्या डाव्या पट्टीवर आपल्या येशू ख्रिस्तानंतरच्या काळात होऊन गेलेले सेंट अँसॅनस दिसतात तर उजवीकडच्या पट्टीवर दिसणारी स्त्री सेंट मॅक्सिमा असल्याचं मानण्यात येतं.

१३३३ साली काढलं गेलेलं चर्चमधलं चित्र

१४७२ च्या दरम्यान लिओनार्दो दा विंचीनं काढलेल्या चित्रात हाच प्रसंग घराच्या बाहेर घडताना दाखवलाय. यात लिओनार्दो दा विंचीनं गॅब्रिएल देवदूत डावीकडं बगिच्यामध्ये दाखवलाय. लिओनार्दोनं कल्पना स्वातंत्र्य घेत पार्श्वभूमीला रम्य निसर्ग दाखवलाय. गम्मत म्हणजे त्यानं काढलेल्या नंतरच्या अनेक चित्रांमध्ये जवळपास असाच निसर्ग येतो !!

लिओनार्दो दा विंचीनं काढलेलं चित्र

१५४५ च्या दरम्यान इटालीमधल्या बेक्काफ्युमी नावाच्या चित्रकारानं काढलेल्या चित्रात हा प्रसंग घराच्या आत घडताना दाखवलाय. यात वर दैवी प्रकाश असणारं कबुतर वर दिसतं.

बेक्काफ्युमीनं काढलेलं चित्र

१६२८ मध्ये रुबेन्सनं काढलेल्या चित्रात वर कबुतर, दैवी प्रकाश आणि बाळंही दाखवलेली आहेत. रुबेन्सच्या चित्रात गॅब्रिएलच्या खांद्यावर त्याचा पंख दिसतोय. घरातलं वातावरण अधिक जिवंत भासवण्यासाठी रुबेन्सनं उजवीकडं खालच्या कोपऱ्यात शिवकामाची बास्केट आणि एक झोपलेलं मांजर दाखवलंय.