कोळशाची कांगडी घेतलेली वृध्द स्त्री

कुतूहल कलाविश्वातलं

कोळशाची कांगडी घेतलेली वृध्द स्त्री

'पीटर पाॅल रुबेन्स' या चित्रकाराचं हिप्पोपोटेमसच्या शिकारीचं चित्र आपण अलिकडंच पाहिलं. चित्रामध्ये नाट्यमयता दाखवणं ही त्याची खासियत होती. त्या काळामध्ये (सतराव्या शतकात)  बहुतेक सारी चित्रं धार्मिक विषयांवर/ग्रीक पुराणांमधील विषयावर अाधारित असायची; पण रूबेन्स बऱ्याचदा दैनंदिन जीवनाचं चित्रण परिणामकारकरित्या करायचा. चित्रातल्या प्रकाश आणि छाया/अंधार यांच्यातल्या विसंगतीचा तो  चित्रात नाट्यमयता आणण्यासाठी उत्तम प्रकारे वापर करायचा. याचं एक उदाहरण म्हणजे त्याचं चित्र- 'Old woman with a basket of coal'. हे चित्र १६१६ ते १६१८ च्या दरम्यान काढलं गेलंय.

या चित्रात रात्रीचं वातावरण दाखवलंय. चित्रात पार्श्वभूमीला सारा अंधार आहे. चित्रामध्ये मध्यभागी आपल्याला एका वृध्द स्त्रीनं एक कांगडी घेतलेली दिसतीये. या कांगडीमध्ये विस्तव आहेत. एकूणच थंडी असल्याचं जाणवत असून ही वृद्ध स्त्री विस्तवाची ऊब घेताना दिसतीये. तिच्या चेहऱ्यावर पडणाऱ्या प्रकाशाच्या छटा, चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्या यांच्यामुळं एक खास परिणाम साधला गेला आहे. या वृध्द स्त्रीच्या बाजूलाच आपल्याला एक लहान मूल दिसतंय. गोल चेहरा, गोबरे गाल असणारं हे मूल टोपलीतले विस्तव काडीनं हलवताना दिसतंय. ते विस्तवावर फुंकर मारताना दिसतंय. चित्रामध्ये या मुलाच्या डाव्या बाजूला एक माणूस विस्तवाकडं बघत काहीतरी विचार करताना दिसतोय.

या चित्राचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे तिघांच्या चेहऱ्यावर असणारे वेगवेगळे भाव. तिघेही विस्तवाकडं पाहताना आपापल्या विश्वात गढून गेले आहेत. वृध्द स्त्री ऊबेचा आनंद घेताना दिसतीये तर लहान मूल विस्तावर फुंकर मारण्यात गढून गेलेलं दिसतंय. चित्रातला डावीकडचा पुरूष मात्र कुठल्यातरी विचारात हरवल्यासारखा दिसतोय. या लोकांच्या चेहऱ्यावर विस्तवाचा प्रकाश आणि पार्श्वभूमीचा अंधार यातली विसंगती अप्रतिमरित्या दाखवली आहे. काहींच्या मते हे चित्र एक प्रकारे माणसाच्या जीवनातल्या बाल्यावस्था, तारूण्य आणि वृध्दत्व अशा तीन अवस्था चित्रित करतं. 

हे चित्र ९२० सेमी X ११६० सेमी आकाराचं आहे. ते सध्या ड्रेस्डन (जर्मनी) मधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

https://artsandculture.google.com/asset/old-woman-with-a-basket-of-coal/xwF2xLyfFFUMmQ

https://www.wga.hu/html_m/r/rubens/61other/01basket.html

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Peter_Paul_Rubens?wprov=sfla1

अंध मुलगी

ओळख कलाकृतींची

अंध मुलगी

'जाॅन मिलैस' या चित्रकारानं १८५६ या साली काढलेलं हे चित्र. या चित्रात त्यानं इंद्रियांचे अनुभव चित्रित केले आहेत.

या चित्रात त्यानं दोन बहिणी दाखवल्या आहेत. या दोन्ही बहिणी भिकारी असल्याचं त्यांच्या फाटक्या कपड्यांवरून ओळखून येतं. मोठ्या बहिणीच्या  गळ्यातल्या पट्टीवर 'Pity the blind' (अंध मुलीवर दया दाखवा) असं लिहिलंय. दोघी रस्त्याच्या कडेला बसल्या आहेत. नुकताच पाऊस पडून गेल्याचं जाणवतंय. त्या दोघींच्या मागं पाण्याचा ओढा वाहताना दिसतोय. मागं आकाशात इंद्रधनुष्यही दिसत आहेत.

तांबडे केस असणारी थोरली बहीण अंध आहे. तिनं चेहरा सूर्यप्रकाशाच्या दिशेनं ठेवलाय. ती सूर्यप्रकाशातला उबदारपणा अनुभवताना आपल्याला दिसतीये. तिच्या कपड्यांवर बसलेलं सुंदर फुलपाखरू ती पाहू शकत नाही. पण तिच्याजवळ एक संगीतवाद्य दिसतंय. त्यावरून तिला संगीताचा कान असल्याचं दिसतंय. तिची छोटी बहीण तिचा हात हातात घेऊन तिला टेकून बसली आहे. सूर्यप्रकाशाची ऊब घेण्यापेक्षा ती इंद्रधनुष्याचं सौंदर्य न्याहाळत आहे. मोठ्या बहिणीच्या उजव्या हातात एक विशिष्ट गंध असणारं फूल आहे.

चित्रात मागच्या बाजूला गवताचं कुरण आहे. त्यात गुरं फिरताना दिसत आहेत. जवळच पक्षीही बसलेले दिसत आहेत. दूर टेकडीवर गावातली घरं आहेत.

अंध आणि दृष्टी असणाऱ्या दोन बहिणींचे भिन्न अनुभव या एकाच चित्रात परिणामकारकरित्या दाखवलेले असल्यानं हे चित्र  खूप गाजलं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2586854/

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Blind_Girl?wprov=sfla1

http://www.victorianweb.org/painting/millais/paintings/may3.html

कालीघाट शैली

कुतूहल कलाविश्वातलं

कालीघाट चित्रशैली

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धातली गोष्ट. इंग्रजांच्या राज्याच्या या काळात बंगालमध्ये एक खास लोककला प्रसिद्ध होती. ह्या कलेचा भाग म्हणून खेडेगावातली कलाकार मंडळी घरी बनवलेल्या कागदावर चित्रं रंगवायची. हे कागद २० फूटापर्यंत लांब असायचे. ते 'पटचित्र' म्हणून ओळखले जायचे. या लांब पटचित्रातला प्रत्येक भाग पट म्हणून ओळखला जायचा आणि ह्या कलाकारांना लोक 'पाटुआ' म्हणायचे. ही चित्रं प्रामुख्यानं रामायण, महाभारत यातल्या प्रसंगावर आधारित असायची. त्यानंतर ही मंडळी गावोगाव ही चित्रांची गुंडाळी घेऊन फिरायची आणि रामायण-महाभारतातल्या प्रसंगावर आधारित गीतं गाऊन दाखवायची. मुख्यत्वे गावातल्या उत्सवांदरम्यान, जत्रेच्या वेळी हे कार्यक्रम चालायचे.

कालांतरानं इंग्रजांनी कलकत्ता कलामहाविद्यालय (Calcutta school of Art) सुरू केलं. या महाविद्यालयामुळं खूप सारे खेडेगावातले पारंपारिक 'पाटुआ' कलाकार शिक्षण घेण्यासाठी कलकत्त्याला येऊ लागले. ही कलाकार मंडळी कलकत्त्यातल्या कालीघाट इथं जायची. या कालीघाटावर धार्मिक विषयांवर काढलेल्या चित्रांना चांगलीच मागणी होती. गंमत म्हणजे कलकत्ता कला महाविद्यालयात शिकलेल्या नवनवीन तंत्रांचा वापर आता ही कलाकार मंडळी कालीघाटावर काढलेल्या चित्रांमध्ये वापरू लागली. हे लोक काही प्रयोग करू लागले आणि यातूनच *कालीघाट चित्रशैली* चा जन्म झाला. भारतीय आणि पाश्चिमात्य कलेचा यामध्ये संगम होता.

या चित्रांमध्ये सहसा देवदेवींची चित्रं दाखवली जातात. कालीमातेचं चित्र आपल्याला ह्या चित्रमालिकेत सर्वात जास्त प्रमाणात दिसून येतं. राधाकृष्ण, रामसीता यांचीही चित्रं यात असायची. नवरात्रीदरम्यान हे लोक दुर्गा, सरस्वती यांचीही चित्रं दिसायची. हे लोक धर्माशी कसलाही संबंध नसणारी देखील चित्रं काढायचे. स्वातंत्रलढ्याशी संबंधित असणारी अशीही चित्रंही यात असायची. चैतन्य महाप्रभू आणि त्यांचे शिष्य हेदेखील या चित्रांमध्ये दिसायचे. त्यावेळच्या समाजातल्या वाईट प्रवृत्तींवर बऱ्याचदा या चित्रांमधून टीका व्हायची. तत्कालीन समाजातल्या खळबळजनक घटनांवर आधारित अशीही चित्रं रंगवली जायची.

चित्रामधला साधेपणा, रेषांमधली लयबद्धता , ठसठशीत रंगांचा वापर ही या चित्रशैलीची खास वैशिष्ट्ये. ही चित्रं काढताना बऱ्याच वेळेला घरातली बरीच मंडळी सहभागी व्हायची. कुणीतरी चित्राचं रेखाटन करायचं, कुणीतरी त्यात छटा ठरवायचं, कुणीतरी रंग भरायचं. 

सुरूवातीच्या काळात चित्रात वापरले जाणारे रंग भारतीय पद्धतीनं नैसर्गिक पदार्थांचा वापर होऊन तयार व्हायचे. उदा. हळदीच्या मुळांपासून पिवळा रंग तयार व्हायचा, अपराजिता फुलांच्या पाकळ्यांपासून निळा रंग तयार व्हायचा. काजळीपासून काळा रंग बनवला जायचा. हे सर्व रंग टिकून राहावेत म्हणून त्यामध्ये डिंकही मिसळला जायचा. (बेलफळाचा डिंक काही वेळा वापरला जायचा.) ब्रशमध्ये बोकडाच्या शेपटीचे केस (किंवा खारीचे केस) वापरले जायचे. नंतरच्या काळात मात्र इंग्लंडमधून आयात झालेले स्वस्तात मिळणारे रंग वापरायला सुरूवात झाली.      

विसाव्या शतकाच्या सुरूवातीच्या काळात ह्या चित्रांची मागणी कमी होऊ लागली. चित्रांमधला तोचतोचपणा, साधेपणाचा अतिरेक आणि स्वस्तामध्ये मिळणारी छापील चित्रं यामुळं ही मागणी कमी झाली होती. बंगालच्या खेडेगावांमध्ये आज ही कला अस्तित्वापुरती शिल्लक आहे.

या शैलीमध्ये पूर्वीच्या काळी काढलेली चित्रं आज जगभरच्या वस्तुसंग्रहालयात उपलब्ध आहेत. यामध्ये लंडनमधल्या 'व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियम'चा विशेष उल्लेख करावा लागेल. इथं कालीघाट शैलीमधली तब्बल ६४५ चित्रं आहेत !! 

बालगणेशला घेतलेली पार्वती 

ह्या कलेचा भारतातल्या आधुनिक कलेवर मात्र चांगलाच प्रभाव पडला.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://chitrolekha.com/kalighat-paintings-review/

https://theculturetrip.com/asia/india/articles/a-brief-history-of-kalighat-paintings-in-kolkata-india/

मराठी विश्वकोश

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kalighat_painting?wprov=sfla1

हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार

ओळख कलाकृतींची

हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार

सोळाव्या शतकाच्या सुरूवातीचा काळ गाजवणारा एक जर्मन चित्रकार म्हणजे पीटर पाॅल रुबेन्स. इतिहासातल्या गोष्टींची चित्रं, पुराणातल्या कथांची चित्रं यासाठी तो विशेष प्रसिद्ध होता. चित्रांमध्ये नाट्यमयता अाणणं, चित्रामध्ये गतीचा आभास निर्माण करणं ही त्याची खासियत होती.

१६१०च्या दशकात त्याला राजघराण्यातील लोकांकडून शिकारीची चित्रं काढण्याची कामं मिळाली. याच दरम्यान त्याला जर्मनीतल्या एका राजवाड्यात सजावाटीसाठी चार शिकारीची चित्रं काढण्याचं काम मिळालं. ह्यातलं एक चित्र म्हणजे 'हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार'. उरलेली तीन चित्रं सिंह, लांडगा आणि डुक्कर यांच्या शिकारीची होती.

त्यानं ह्या चित्रात नाईल नदीच्या किनाऱ्यावरचा एक शिकारीचा प्रसंग दाखवलाय. तीन सरदार घोड्यांवरुन शिकार करताना दिसताहेत. त्यांच्या वेश करण्याच्या पद्धतीवरून अणि चित्रात दूर दिसणाऱ्या विशिष्ट झाडावरून ती नाईल नदी असल्याचं समजतं. नदीच्या काठावरच्या हिप्पोपोटेमस आणि मगरीसारख्या प्राण्यांमुळं लोकांना त्रास व्हायचा. अशावेळी सरदार मंडळी प्राण्यांची शिकार करायचे. चित्रात आपल्याला तीन सरदारांसोबत त्यांचे दोन नोकरही दिसतात. त्यांपैकी एकाचा मृत्यू झालाय. हिप्पोच्या बाजूला काही शिकारी कुत्रीही दिसत आहेत. घोड्यांवर बसलेल्या तीन सरदारांनी चमकदार कपडे घातलेले आहे. ते भाल्यांनी शिकार करताना दिसतात. चित्राच्या मध्ये मगर आणि हिप्पो दिसतात. हिप्पो आक्रमक बनलेला आहे.

चित्रकारानं या चित्रात उठावदार रंगांचा वापर केलाय. या रंगांमुळं चित्रातली नाट्यमयता वाढली आहे. घोडे आणि घोडेस्वार त्यांच्या स्थितीमुळं चित्रामध्ये गतिमानता आली आहे. खरं तर चित्रकारानं हिप्पोला कधीच पाहिलं नव्हतं. पण चित्र काढण्यापूर्वी त्यानं खास अभ्यासासाठी हिप्पोचं मृत शरीर पाहिलं.

आज हे चित्र म्युनिकमधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे. हे चित्र मोठ्या कॅनव्हासवर (२४८ सेमी X ३२१ सेमी) काढलंय.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

*संदर्भ:

http://www.peter-paul-rubens.org/hippopotamus-and-crocodile-hunt/

http://www.peterpaulrubens.net/the-hippopotamus-and-crocodile-hunt.jsp

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Hippopotamus_and_Crocodile_Hunt?wprov=sfla1

बीआटा बीट्राईस

कुतूहल कलाविश्वातलं

बीआटा बीट्राईस

मध्ययुगीन काळात इटलीमध्ये होऊन गेलेल्या 'डांट अलीघीएरी' नावाच्या कवीची एक साहित्यकृती आहे  'ला विटा नुओवा' (नवीन जीवन). यामध्ये खूप साऱ्या कवितांसोबत मध्ये मध्ये गद्यही आहे. कवीच्या स्वतःच्या जीवनावर आधारित असणारी प्रेमकथा यामध्ये बघायला मिळते. या साहित्यकृतीचं अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याकाळात लिखाणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लॅटिन भाषेऐवजी त्यानं वापरलेली इटालियन भाषा. आपल्या प्रेमिकेच्या झालेल्या मृत्यूमुळं यातलं एक काव्य अपूर्ण आहे. नंतरच्या शतकांमध्ये या साहित्यकृतीनं बऱ्याच कलाकारांना साद घातली. त्याच्या प्रेमिकेचं नाव होतं 'बीट्राईस'.

या साहित्यकृतीचा प्रभाव असणारा एक इंग्रज चित्रकार होता रोझेटी. आपल्या चित्रांसाठी मॉडेल बनणाऱ्या आपल्या पत्नीवर याचं प्रचंड प्रेम होतं. लग्नानंतर त्याच्या पत्नीची प्रकृती बिघडत गेली आणि नंतर गर्भपातही झाला.. यानंतर ,मात्र त्याची पत्नी नैराश्यात बुडाली. तिला अफूसेवनाचं व्यसन लागलं.. आणि यामुळंच तिचा एके दिवशी मृत्यू झाला.. आपल्या पत्नीचा मृत्यू रोझेटीसाठी धक्कादायक होता.. तिचा मृतदेह कफनामध्ये ठेवताना त्यानं रचलेल्या बऱ्याचशा कविता तिच्या तांबूस केसांमध्ये बांधल्या..

अलीघीएरीच्या 'ला विटा नुओवा' (नवीन जीवन) या साहित्यकृतीतलं एक दृश्य रोझेटीनं नंतरच्या काळात काढलं. या चित्राचं नाव होतं 'बीआटा बीट्राईस'. या चित्रात त्यानं साहित्यकृतीतल्या नायिकेच्या मृत्यूक्षणीचं चित्रण केलंय. नायिकेच्या रूपात त्यानं आपल्या पत्नीला दाखवलंय. हे चित्र त्यात वापरलेल्या प्रतिकांमुळं अजरामर झालं..

चित्रामधली नायिका डोळे मिटून एक प्रकारे वर स्वर्गाकडं पाहतीये. चित्रात दिसणारा लाल रंगाचा पक्षी तिच्या मृत्यूचा संदेश घेऊन आलाय.. त्या पक्ष्यानं अफूच्या झाडाची फांदी पकडली आहे.. आणि ती नायिका तळहात वर करत त्याचा स्वीकार करताना दिसत आहे.. चित्रात मागच्या बाजूला उजवीकडं आपल्याला मूळ इटालियन साहित्यकार प्रतीकात्मक रूपानं दिसतोय तर डाव्या बाजूला प्रेमाची देवता दिसतीये.. हे चित्र वास्तववादी नसून आपल्याला काहीसं स्वप्नवत भासतं..

हे चित्र सध्या लंडन मधल्या "टेट ब्रिटन, नावाच्या सुप्रसिद्ध वस्तुसंग्रहालयात आहे.

*- दुष्यंत पाटील*

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.rossettiarchive.org/docs/s168.raw.html

https://www.tate.org.uk/art/artworks/rossetti-beata-beatrix-n01279

https://www.khanacademy.org/humanities/art-history/becoming-modern/victorian-art-architecture/modal/a/rossetti-beata-beatrix

https://en.wikipedia.org/wiki/Beata_Beatrix

आनंदी कुटुंब

ओळख कलाकृतींची

आनंदी कुटुंब

सतराव्या शतकातला एक महान चित्रकार म्हणजे 'जॅन स्टीन'.तो बायबलमधली, तिकडच्या पुराणामधली, इतिहासातली, दैनंदिन जीवनामधली चित्रं काढायचा. त्यानं काढलेली दैनंदिन जीवनातली चित्रं लोकप्रिय झाली. बऱ्याचदा आपल्या चित्रांमधून तो काहीतरी संदेश द्यायचा. काही वेळेला त्या काळातल्या म्हणींशी संबंधित हे संदेश असायचे. असाच संदेश देणारं त्याचं एक गाजलेलं चित्र म्हणजे 'आनंदी कुटुंब'.

या चित्रात चित्रकारानं एका सामान्य घरातलं दृश्य दाखवलंय. चित्रात दिसणारी खोली नीटनेटकी नाहीये, त्यात आपल्या वेगवेगळ्या वस्तू पसरलेल्या दिसत आहेत. जमिनीवर चक्क अंड्याचं कवचही पडलेलं दिसतंय;पण ज्याप्रकारे सारे लोक आनंदी दिसत आहेत, त्याप्रकारे त्यांना नीटनेटकेपणा खूप महत्वाचा वाटत नसावा!

चित्रातले आजोबा एका हातात मद्याचा पेला तर दुसऱ्या हातात व्हायोलिन घेऊन मोठ्यानं गाताना दिसत आहेत. बाजूलाच आजी आणि मुलांची आई आनंदानं गाताना दिसत आहेत. खिडकीबाहेर एक मुलगा उजव्या हातात एक वाद्य घेऊन डाव्या हातानं, पाईपनं धूम्रपान करताना दिसतोय. चित्रात पुढच्या बाजूला बहीण आपल्या छोट्या भावाला जगमधली वाईन (मद्य) देताना दिसतीये. हे बहीणबाऊ उंचीच्या मानानं अधिक प्रौढ वाटतात. मागच्या बाजूला एक मुलगा बासरी तर एक बॅगपाईप वाजवताना दिसतोय. उजव्या बाजूला आपल्याला एक मुलगा आणि एक मुलगी धुम्रपान करताना दिसत आहेत. टेबलच्या पुढं एक कुत्रं टेबलवरचं काहीतरी पडेल या आशेनं वर पाहताना दिसतंय.

वरवर या चित्रात आनंदी कुटुंब दिसत असलं तरी या चित्रात एक संदेश देण्यात आलाय. चित्रातली महत्वाची गोष्ट म्हणजे भिंतीवर अडकवलेला कागद.

त्यावर जे काही लिहिलंय की त्याचं शब्दशः भाषांतर असं काहीतरी होतं: 'जसं मोठे लोक गातात, तसं मुलं पाईप ओढतात'.याचा अर्थ असा आहे की लहान मुलं मोठ्यांचं अनुकरण करतात. वाईट सवयी मुलं पटकन उचलतात. मोठ्या लोकांनी लहान मुलांसमोर काळजीपूर्वक वर्तन करायला हवं !!
      

हे चित्र सध्या अँमस्टरडॅममधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://artsandculture.google.com/asset/the-merry-family/PgG66BfO4KGbiA

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Happy_Family_%28painting%29?wprov=sfla1

https://www.tripimprover.com/blog/the-merry-family-by-jan-steen

पाल लघुचित्रशैली

कुतूहल कलाविश्वातलं

पाल लघुचित्रशैली

भारतामध्ये ११-१२ व्या शतकात चित्रकलेच्या एका नवीन प्रकाराला सुरूवात झाली. हा प्रकार होता 'लघुचित्र शैली'!

या काळात बंगालमध्ये 'पाल' घराण्याचं राज्य चालू होतं. काही  बौद्ध धर्मातल्या हस्तलिखित ग्रंथांची निर्मिती याच काळात झाली. ह्या ग्रंथांमध्ये चित्रं होती. चित्रं असणाऱ्या हस्तलिखित ग्रंथांची हीच सुरूवात होती असं म्हणता येईल. हे ग्रंथ लिहिले गेले ते ताडपत्रांवर. त्यावरची चित्रं अगदीच छोट्या आकाराची होती. मुळातच ही ताडपत्रं लांबट पट्टीसारखी (आकार २२ इंच X २.५ इंच) असायची. त्यामुळं त्यावरची चित्रं अजूनच लहान, सर्वसाधारण २ X २ (किंवा २ X ३ इंच) इतक्याच आकाराची असायची. ग्रंथातली ताडपत्रं एकत्र आणि क्रमानं राहावीत म्हणून कडेला दोन भोकं पाडून ओवली जायची. ग्रंथाच्या खाली आणि वर अशा लाकडाच्या फळ्याही असत आणि त्यावरही चित्रं काढली जायची.   

पाल घराण्यातले राजे 'धर्मपाल' आणि 'देवपाल' यांच्या कारकिर्दीत या लघुचित्रशैलीचा उदय झाला. त्यामुळं ह्या चित्रशैलीला 'पाल शैली' असंही म्हणतात. याकाळातला प्रमुख चित्रकार म्हणजे 'धीमान' आणि त्याचा मुलगा 'वित्तपाल'. हे दोघंही शिल्पकार आणि चित्रकार होते. दोघांच्या शैलींमध्ये मात्र फरक होता.

हे ग्रंथ बनवण्याचं एक खास तंत्र होतं. ही ताडपत्रं एक महिनाभर पाण्यात ठेवून चालवली जायची. ताडपत्रांवर आधी टोकदार लेखणीनं अक्षरं लिहिली जात. लेखणीत शाई नसायची पण ताडपत्रांवरचा अक्षरं उमटलेला भाग थोडासा खाली दबला जायचा. यानंतर काळी शाई साऱ्या कागदावर फासली जायची आणि मग ती ओल्या फडक्यानं पुसली जायची. यात अक्षरं असणाऱ्या ठिकाणी मात्र शाई अडकून राहायची. काही ठिकाणी चित्रांसाठी जागा राखून ठेवलेली असायची. मग चित्रकार मंडळी त्या ठिकाणी चित्रं काढून रंगवायचे. चित्रांचा आकार लहान असल्यानं ह्या चित्रांना 'लघुचित्र' असंच म्हटलं जायचं.

याकाळचे ग्रंथ बौद्ध धर्मातले असल्यानं ही सारी लघुचित्रं बौद्ध धर्मातल्या गौतम बुध्दांच्या जीवनावर आधारित आहेत. या चित्रांचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातल्या व्यक्तींचे अर्धवट मिटलेले डोळे, चेहऱ्यावरचे शांत भाव आणि बऱ्यापैकी टोकदार नाक. ही सारी चित्रं द्विमितीय आहेत. त्यात ठराविक रंग वापरले जायचे - पिवळा, खडूसारखा पांढरा, आकाशी निळा, काजळीचा काळा, कुंकवाचा लाल आणि निळ्या आणि पिवळ्याच्या मिश्रणानं होणारा हिरवा. 

सोबतच्या चित्रात आपल्याला बौद्ध धर्मातली देवी हिरवी तारा दिसतीये. तिच्या आजूबाजूला आपल्याला भक्त मंडळी दिसत आहेत. एका भुकेल्या मृत जीवाला ती बोटांनी मध देत आहे. खायला न मिळाल्यानं मृत जीवाचं पोट सुजलेलं आहे.

ही शैली काही काळच टिकली पण पुढच्या काळात तिबेट, नेपाळ ह्या ठिकाणी विकसित झालेल्या चित्रशैलीची ही एका अर्थानं सुरूवात होती.

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

http://en.banglapedia.org/index.php?title=Pala_Painting

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/74909

दृक कला - प्रा. सौ. सुचरिता एम. जाधव

भारतीय कलेचा इतिहास - प्रा. जयप्रकाश जगताप

अश्वपरीक्षण

अोळख कलाकृतींची

अश्वपरीक्षण

नैनसुख (१७१०-१७७८) हा १८ व्या शतकात भारतात होऊन गेलेला एक महत्वाचा चित्रकार. याची चित्रं पहाडी शैलीमध्ये मोडतात. आज त्याची जवळपास शंभर चित्रं भारतीय आणि पाश्चिमात्य वस्तुसंग्रहालयात ठेवलेली आहेत.

त्याचे वडील आणि थोरला भाऊ हे देखील चित्रकारच होते. त्याच्या भावानं वडिलांनी शिकवलेल्या पद्धतीचं नेहमी काटकोरपणे पालन केलं. नैनसुखनं मात्र मुघल शैलीमधल्या काही गोष्टी आत्मसात केल्या (उदा. इमारती, पुस्तकं यांचं वास्तववादी चित्रण, चित्रांमध्ये खोली (depth) दाखवणं) आणि हिंदू धार्मिक विषयांवरची चित्रं काढताना त्यांचा वापर केला. त्यामुळं अठराव्या शतकाच्या मध्यामध्ये पहाडी शैलीचा विकास झाला. नंतर नंतरच्या काळात तो स्वतः चित्रं काढण्याऐवजी आपल्या मुलांना/पुतण्यांना चित्रं काढायला सांगायचा.

या नैनसुखच्या चित्रकलेची काही खास वैशिष्ट्ये होती. त्याला बिनरंगाची किंवा फिकट रंगाची जमीन दाखवायला आवडायची. एखाद्या बारीक अशा आडव्या रेषेनं तो जमीन आणि पार्श्वभूमी वेगवेगळी करायचा. त्याच्या चित्रांमध्ये, बऱ्याचदा खूप सारी हिरवीगार झाडं असायची. झुडूपांची पानं तो काहीशी गोलाकार दाखवायचा. बऱ्याचदा त्याच्या चित्रामध्ये हुक्कादाणीही यायची. 

नैनसुख राजाकडं काम करायचा. त्याच्या चित्रांमध्ये राजाच्या दैनंदिन जीवनातले प्रसंग प्रतिबिंबित व्हायचे. असाच एक प्रसंग आपल्याला सोबतच्या चित्रात दिसतोय. हे चित्र आहे राजा ध्रुवदेव याचं. चित्रात डाव्या बाजूला आपल्याला संगमरवराच्या गच्चीवर राजा बसलेला दिसतोय. तो गच्चीवर बसून अश्वपरीक्षण करतोय. चित्राच्या उजव्या बाजूला अश्व आणि त्याला दाखवणारी मंडळी आहेत. उजवीकडच्या भागात आपल्याला बारीकसारीक तपशील जास्त दिसतात. राजाला तो अश्व जास्त स्पष्ट दिसण्यासाठी पार्श्वभूमीला पांढऱ्या रंगाचं कापड धरलेलं आहे. अश्वाच्या समोरच्या बाजूला असणाऱ्या पिवळा कुर्ता घातलेल्या माणसाच्या हातात वेसण आहे. 

 
या चित्राचा आकार लहान (१८.५ सेमी X २६ सेमी) आहे. हे चित्र सध्या लंडनमधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/76038

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Nainsukh?wprov=sfla1

http://blog.artoflegendindia.com/2010/12/kangra-paintings-painting-art-of-kangra.html?m=1

http://kangraarts.org/kangra-paintings/

शवविच्छेदन करणारा कलाकार

कुतूहल कलाविश्वातलं

शवविच्छेदन करणारा कलाकार !!

इटलीतल्या फ्लोरेन्स शहरामधल्या एका इस्पितळात १५०७-०८ च्या दरम्यान एक कलाकार एक वृध्दाशी गप्पा मारत होता.. हा वृद्ध होता १०० वर्षांचा.. खरंतर अशक्तपणाशिवाय त्याला दुसरा काहीच त्रास होत नव्हता.. आणि हा वृद्ध कुठलाही त्रास न होता सहजपणे मृत्यू पावला.. कलाकाराला या वृद्धाचं शवविच्छेदन करून इतक्या छान प्रकारे आलेल्या मृत्यूचं कारण समजून घ्यायचं होतं.. आणि त्यानं वृद्धाच्या मृतदेहाचं शवविच्छेदन केलं सुद्धा.. ह्या कलाकारानं पूर्वीही शवविच्छेदनं  केली होती.. पण मानवी शरीराचा अभ्यास करण्याचं त्याचं पूर्वीपासूनच असणारं स्वप्न ह्या प्रसंगानंतर अजूनच बळकट झालं..

ह्या कलाकाराला पूर्वीपासूनच वाटायचं की एखाद्या चांगल्या चित्रकाराला चित्रामध्ये २ प्रमुख गोष्टी दाखवाव्या लागायच्या. एक म्हणजे मानवी शरीर आणि दुसरं म्हणजे त्याच्या अंतर्मनातले विचार.. त्याच्या मते यापैकी मानवी शरीर काढणं सोपं होतं पण अंतर्मनातले विचार दाखवणं मात्र कठीण.. त्याच्या मते अंतर्मनातले विचार हे इशाऱ्यांमधून आणि पायांच्या हालचालींमधून व्यक्त कराव्या लागायच्या.. हे इशारे आणि हालचाली अचूकपणे दाखवण्यासाठीच ह्या चित्रकारानं शरीररचनाशास्त्राचा गंभीरपणे अभ्यास सुरु केला होता.. यासाठीच त्यानं माणसांच्या आणि प्राण्यांच्या प्रेतांचं विच्छेदन करायला सुरुवात केली होती.. तो शवविच्छेदनाचं काम रात्रीच करायचा.. हे काम तो मेणबत्तीच्या प्रकाशात करायचा.. दुर्गंधाचा त्रास कमी करण्यासाठी तो तोंडाला आणि नाकाला कापड बांधायचा..

सुरुवातीला त्यानं शवविच्छेदनातून स्नायूंचा आणि सांगाड्याचा अभ्यास केला.. पण नंतर नंतर त्यानं शरीरातले आतले अवयव काम कसे करतात याचाही शोध घेण्याचा प्रयत्न केला.. मेंदू, हृदय आणि फुफ्फुसं यासारख्या आतल्या अवयवांचाही त्यानं अभ्यास केला.. ही त्यावेळच्या शास्त्रामधली खूपच मोठी कामगिरी होती.. स्नायूंच्या मागे लपलेले भाग दाखवताना तो तुटक रेषांचा वापर करायचा.. शरीराच्या भागांचं त्रिमितीय पद्धतीनं त्यानंच पहिल्यांदा चित्रण केलं.. तो जिवंत असताना त्यानं आपला हा शरीररचनाशास्त्राचा अभ्यास कधीही प्रकाशित केला नाही पण त्याच्या मृत्यूनंतर मात्र त्याचं हे काम वैद्यकीय शास्त्रात खूप मोलाचं ठरलं..

जन्मभरात त्यानं एकंदर ३० मानवी मृतदेहांचं शव विच्छेदन केलं.. १५१०-११ च्या हिवाळ्यात त्यानं एक शरीररचनाशास्त्राच्या प्राध्यापकासोबत ह्या विषयावर काम केलं.. त्यानं ह्या काळात शरीररचनाशास्त्रातल्या २४० आकृत्या काढल्या आणि जवळपास १३००० शब्दांमध्ये माहिती लिहिली.. मानवी शरीररचनेवर प्रकाश टाकणारी ही माहिती आहे.. पाठीच्या कण्याच्या रचनेची माहिती इतक्या अचूकपणे मांडणारा तो पहिलाच !! 

हाताचा अभ्यास

माणसाच्या आणि कुत्र्याच्या पायाची रचना 

अस्वलाच्या पायाची रचना 

हा कलाकार होता जगविख्यात प्रतिभावंत लिओनार्दो दा विंची !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.bbc.com/culture/story/20130828-leonardo-da-vinci-the-anatomist

https://www.biography.com/people/leonardo-da-vinci-40396

https://www.britannica.com/biography/Leonardo-da-Vinci/Anatomical-studies-and-drawings

https://www.italian-renaissance-art.com/leonardo-drawings.html