नार्सिसस

मुशाफिरी कलाविश्वातली

नार्सिसस

स्वत:ला कुणीतरी महान समजणारी माणसं काहीवेळा आपल्या पाहण्यात येतात. इतरांनी स्वत:चं सतत कौतुक करत राहावं असं त्यांना प्रामाणिकपणे वाटतं !! गंमत म्हणजे इतरांच्या सुखदुःखांशी, भावनांशी यांना काहीच देणंघेणं नसतं. त्यांचं कौतुक करण्याऐवजी कुणी त्यांच्यावर टीका केली तर मात्र ते प्रचंड अस्वस्थ होतात. इतरांनी त्यांच्यावर केलेली थोडीशी टीकाही त्यांना सहनच होत नाही.

खरंतर ही सारी लक्षणं एका मानसिक विकाराच्या लक्षणांशी जुळतात. या विकाराचं नाव आहे 'नार्सिस्टिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर'. हा मनोविकार असणाऱ्या लोकांच्या डोक्यात स्वत:विषयी अवास्तव कल्पना असतात. इतरांना ते तुच्छ समजतात. त्यांना वाटत असतं की ते असामान्य आहेत आणि केवळ असामान्य माणसंच त्यांना ओळखू शकतात. स्वत:च्या कर्तृत्वाविषयी बोलताना ते बऱ्याचदा अतिशयोक्ती करतात किंवा सरळ खोटं बोलतात. नाती किंवा व्यावसायिक आयुष्य याविषयी बोलतानाही ते स्वत:चं महानपण सांगायला सोडत नाहीत.

‘नार्सिस्टिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर’ ह्या मनोविकाराचं नाव ग्रीक पुराणातल्या एका व्यक्तिरेखेवरून पडलं. ह्या व्यक्तिरेखेचं नाव होतं 'नार्सिसस'. स्वत:च्याच प्रेमात पडलेल्या नार्सिससची कथा पाहिली तर ‘नार्सिस्टिक पर्सनॅलिटी डिसऑर्डर’ विकाराला त्याचं नाव का दिलं गेलं याचं उत्तर मिळतं.

नार्सिसस हा ग्रीक पुराणातील एक शिकारी. हा दिसायला अतिशय देखणा होता. बऱ्याच तरुणी त्याच्या प्रेमात पडायच्या. पण तो प्रत्येकीलाच तुच्छ समजायचा. त्यामुळं त्यानं कुणा तरुणीला पसंत करण्याचा प्रश्नच यायचा नाही !!

एके दिवशी शिकारीसाठी तो अरण्यात गेला. अरण्यात राहणारी एक सुंदरी त्याला पाहताक्षणीच त्याच्या प्रेमात पडली. या सुंदरीचं नाव होतं एको (echo) म्हणजे प्रतिध्वनी. तिनं त्याचा पाठलाग केला पण त्याच्याशी बोलण्याची तिची हिम्मत झाली नाही. त्यानं हरणांची शिकार केली. तिच्या पावलांचा आवाज त्याला जाणवला. त्यानं विचारलं, "कोण आहे ते?" तिनंही आपल्या नावाप्रमाणं फक्त प्रतिध्वनी दिला, "कोण आहे ते ?". शेवटी ती त्याच्या समोर आली आणि त्याला प्रेमानं मिठी मारण्यासाठी त्याच्या जवळ गेली. त्यानं तिचा तिटकारा करत तिला ढकलून दिलं.  नार्सिससच्या आठवणीत ती क्षय पावत गेली. शेवटी तिचा फक्त आवाज उरला !!

एकोला भेटल्यानंतर नार्सिसस पुढे गेला. त्याला खूप तहान लागली. त्याला निश्चल असणारं थोडंसं पाणी दिसलं. पाणी पिण्यासाठी तो जवळ गेला. पाण्यात पाहताच त्याला स्वत:चं प्रतिबिंब दिसलं. ते त्याला इतकं आवडलं की तो स्वत:च्याच प्रेमात पडला आणि प्रतिबिंबाकडं पाहतच राहिला. निश्चल पाण्यात दिसणारं आपलं प्रतिबिंब नष्ट होऊ नये म्हणून त्यानं पाणीही पिलं नाही !! शेवटी तो तहानेनं मृत्यू पावला पण पाण्यात दिसणाऱ्या आपल्या देखण्या प्रतिबिंबाला त्यानं धक्का पोहोचू दिला नाही !!

त्यामुळंच वेड्यासारखं स्वत:च्याच प्रेमात पडणाऱ्या या नार्सिससचं एका मानसिक विकाराला नाव देण्यात आलं.

नार्सिससची चित्रं बऱ्याच जणांनी काढली. त्याचं वेड्यासारखं स्वत:वर प्रेम करणं आपल्या कलाकृतीत व्यक्त करण्याचा प्रयत्न बऱ्याच जणांनी केला. पण या साऱ्यांमध्ये जास्त प्रसिद्ध आहे ते कॅरॅवॅजियोचं चित्र. या चित्राला आता जवळपास सव्वाचारशे वर्षे झालीत. हे चित्र १५९४ ते १५९६ च्या दरम्यान काढलं गेलं. गडद काळ्या रंगाच्या पार्श्वभूमीवर या चित्रात नार्सिससवर प्रकाशझोत पडल्यासारखं वाटतं. त्यामुळं तो अधिकच तेजस्वी दिसतो. चित्रकारानं रंगसंगतीचा वापर आपल्याला हवा तो परिणाम साधण्यासाठी खूप कौशल्यानं केलेला दिसतो. चित्राच्या वरच्या भागात नार्सिसस तर खालच्या भागात त्याचं प्रतिबिंब यामुळं चित्रात एक प्रकारे समतोल साधला गेलाय. स्वत:चं प्रतिबिंब पाहण्यात नार्सिसस पूर्णपणे हरवून गेलेला दिसतो.

कॅरॅवॅजियोनं हे चित्र तैलरंगांचा वापर करत कॅनव्हासवर काढलंय. चित्राचा आकार ११० सेमी X ९२ सेमी इतका आहे. रोममधल्या एका कलासंग्रहालायात हे चित्र पाहायला मिळतं. तहान लागूनही पाणी न पिता स्वत:चं प्रतिबिंब पाहणाऱ्या नार्सिससचा वेडेपणा मात्र चित्रकारानं या चित्रात अतिशय प्रभावीपणे दाखवलाय !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

🌺 संदर्भ :

https://psychcentral.com/lib/narcissus-and-echo-the-myth-and-tragedy-of-relationships-with-narcissists/

https://www.psychologytoday.com/intl/basics/narcissism

https://www.ancient.eu/Narcissus/

https://www.psychologytoday.com/us/blog/hide-and-seek/201803/who-was-narcissus

https://www.helpguide.org/articles/mental-disorders/narcissistic-personality-disorder.htm

https://www.greekmythology.com/Myths/Mortals/Narcissus/narcissus.html

🌺 Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Narcissus-Caravaggio_(1594-96)_edited.jpg

Caravaggio / Public domain

जिव्हाळा

मुशाफिरी कलाविश्वातली

जिव्हाळा                                             

उंच उंच पर्वत, त्यावर असणारे निळे जलाशय, निरव शांतता, मोहक निसर्गसौंदर्य असं सारं असणाऱ्या ठिकाणी निवांतपणे सुट्टी घालवणं कुणाला आवडणार नाही ? इंग्लंडमध्ये निसर्गसौंदर्यासाठी प्रसिद्ध असणाऱ्या लेक डिस्ट्रिक्ट या भागात हे सारंच सापडतं. त्यामुळं पूर्वीपासूनच इंग्लंडमधला हा भाग पर्यटकांचं आकर्षण ठरला आहे.

दोनशे वर्षांपूर्वी म्हणजे एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला इंग्लंडमधला एक कलाकार या लेक डिस्ट्रिक्टमध्ये सुट्टी घालवण्याकरिता निघाला होता. त्याचं नाव होतं चार्ल्स गॉग. चार्ल्सचं वय अवघं २१ वर्षे होतं. निसर्गसौंदर्यात रममाण होत निवांत वेळ घालवणं त्याला मनापासून आवडायचं. गेली तीन वर्षे त्यानं इथंच येऊन सुट्टी घालवली होती. काही गरजेच्या वस्तू आणि आणि मासे पकडायचा गळ घेऊन तो निघाला होता. पर्वतावर असणाऱ्या तलावातल्या पाण्यात गळ टाकून निवांत माशाची वाट पाहण्यात त्याला एक प्रकारची मजा यायची. त्याच्या सोबतीला दुसरं कुणीच नव्हतं, फक्त त्याची विश्वासू, लळा लावणारी त्याची कुत्री फॉक्सी होती.

विशेष म्हणजे तो हा पर्वत चढून जाणार होता. कुठल्याही हेतूशिवाय, कामाशिवाय निखळ आनंद, मजा म्हणून गिर्यारोहण करणं ही त्या काळात नवीनच गोष्ट होती. पण गिर्यारोहण करण्याकरता जी खास प्रकारची साधनं लागतात, जे विशिष्ट प्रकारचे कपडे लागतात त्यातलं चार्ल्सकडं काहीच नव्हतं. ज्या ठिकाणी चार्ल्स निघाला होता तिथं गिर्यारोहण करणं ही सोपी गोष्ट नव्हती. मार्गदर्शनासाठी एखादा गाईड सोबत असणं अतिशय गरजेचं होतं. खरंतर चार्ल्सचं तिथल्या एका स्थानिक गाईडसोबत बोलणंही झालं होतं. हा गाईड चार्ल्ससोबत गिर्यारोहण करताना सोबत येणार होता. तो गाईड सैन्यात कामाला होता आणि ऐन वेळी त्याला प्रशिक्षणासाठी बोलावण्यात आल्यानं तो चार्ल्ससोबत येऊ शकला नाही.

शेवटी गाईडशिवायचं चार्ल्स आणि त्याची कुत्री फॉक्सी पर्वतावर निघाले. मध्ये काही अवघड स्वरूपाच्या कडा होत्या. पण पुढं काय झालं ते कुणाला समजलंच नाही - पण तो पर्वतावर तो पोहोचलाच नाही. पर्वतावर त्याची कुणीही वाट बघत नव्हतं त्यामुळं कुणाच्याही लक्षात आलंच नाही.

चार्ल्स गिर्यारोहणाला निघाला तो दिवस होता १७ एप्रिल १८०५. जवळपास तीन महिन्यांनी २७ जुलैला एका गुराख्यानं पर्वतावर जाण्याच्या मार्गावर कुत्र्याचं भुंकणं ऐकलं. पर्वताच्या मार्गावर अशा दुर्गम ठिकाणी कुत्र्याचं भुंकणं त्याला विचित्रसं वाटलं. म्हणून गुराख्यानं जवळ जाऊन पाहिलं. चार्ल्सची हाडं आणि कपड्यांचे जीर्ण धागे त्याला तिथं दिसले. पण महत्वाची गोष्ट म्हणजे फॉक्सीनं आपल्या धन्याची साथ अजूनही सोडली नव्हती !

काही जणांच्या मते गुराख्यानं दुरून चालत जाणाऱ्या लोकांना हाक मारून बोलावलं. काहींच्या मते गुराखी परत जाऊन काही लोकांना घेऊन आला. चार्ल्सच्या हाडांसोबत त्याच्या इतरही काही वस्तू (मासे पकडण्याचा गळ, सोनेरी घड्याळ, चष्मा, पेन्सिल वगैरे) तिथं सापडल्या. या तीन महिन्यांच्या काळात फॉक्सीनं एका पिल्लाला जन्मही दिला होता, पण ते पिल्लू इथं वाचू शकलं नव्हतं. चार्ल्सच्या टोपी फाटून दोन तुकडे झाले होते. एका उंच कडेवरून पडल्यामुळं डोक्याला इजा होऊन चार्ल्सचा मृत्यू झाला असावा असा अंदाज बांधण्यात आला.

अशा दुर्गम ठिकाणी फॉक्सी जगलीच कशी हा प्रश्न अनेकांना पडत होता. पण तिचं धन्यावरचं प्रेम मात्र सर्वांच्या कौतुकाचा विषय बनत चाललं होतं. फॉक्सीच्या स्वामीनिष्ठेनं मोठमोठ्या कवींना साद घातली. विख्यात इंग्लिश कवी विल्ल्यम वर्ड्सवर्थ आणि सर वॉल्टर स्कॉट यांनी या घटनेनं प्रेरित होऊन सुंदर कविता रचल्या. एखादं कथानक सांगितल्याप्रमाणं वर्ड्सवर्थ आपल्याला कवितेतून चार्ल्सची कहाणी उलगडत जातो. या कवितेतलं एक कडवं खूप सुंदर आहे:

But hear a wonder, for whose sake
This lamentable Tale I tell!
A lasting monument of words
This wonder merits well.
The Dog, which still was hovering nigh,
Repeating the same timid cry,
This Dog had been through three months' space
A Dweller in that savage place.

या घटनेनं, चार्ल्स आणि फॉक्सी यांच्या नात्यानं फक्त कवींनाच साद घातली नाही तर चित्रकारांनीही या विषयावर चित्रं काढली. यातलं सर्वात प्रसिद्ध असणारं चित्र आहे सर एडविन लँडसीअर यांनी काढलेलं. आपण पूर्वी लँडसीअर यांनी काढलेली 'मॅन प्रपोजेस् गॉड डिस्पोजेस्' (https://dushyantwrites.blogspot.com/2018/08/blog-post.html) आणि 'ट्रायल बाय ज्युरी' (https://dushyantwrites.blogspot.com/2019/09/blog-post_23.html)  ही चित्रं पाहिलीच आहेत. प्राण्यांची चित्रं काढण्यात त्यांचा हातखंडा होता.

लँडसीअर यांच्या या चित्राचं नाव आहे ‘attachment’ (जिव्हाळा). आपला मालक जग सोडून गेल्यानंतरही दुर्गम ठिकाणी इतका काळ त्याच्या शरीराचे रक्षण करणाऱ्या फॉक्सीचं हे चित्र आहे. प्रत्यक्षात तीन महिन्यांनंतर चार्ल्सची फक्त हाडंच उरली होती पण या चित्रात मात्र चित्रकारानं त्याचं (प्राण नसणारं) शरीर चांगल्या अवस्थेत दाखवलंय. या चित्रात चार्ल्स डोंगरच्या कडेलगत पडलेला दिसतोय तर मागच्या बाजूला भयाण खोल दरी दिसतीये. दरीच्या पलीकडं असणाऱ्या पर्वताचा रंग धूसर करडा दाखवत चित्रकारानं चित्रात खोलीचा आभास परिणामकारक निर्माण केलाय. आपल्या धन्याच्या छातीवर पुढचे पाय ठेवत फॉक्सी मोठ्या जिव्हाळ्यानं चार्ल्सकडं पाहताना दिसत आहे. चित्रामध्ये  मळकट पिवळसर आणि काळसर रंगांचा वापर करत चित्रकारानं चित्रात दुःखाच्या छटा आणल्या आहेत.

आजही आपल्याला लेक डिस्ट्रिक्टमध्ये त्या ठिकाणी चार्ल्सची कबर दिसते आणि त्यावर विल्ल्यम वर्ड्सवर्थच्या कवितेतल्या काही ओळी लिहिलेल्या दिसतात.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

🌺 संदर्भ :

https://www.theguardian.com/artanddesign/2003/mar/15/art.artsfeatures

https://theminiaturehistorian.wordpress.com/tag/edwin-landseer/

https://scafellhike.blogspot.com/2019/09/charles-gough-faithful-dog-and.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Gough_(artist)

🌺 Image credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Edwin_Landseer_Attachment.JPG

Edwin Henry Landseer / Public domain

अँकराईट

मुशाफिरी कलाविश्वातली

अँकराईट

माणूस सतत आपल्या इच्छा-आकांक्षांच्या आणि स्वप्नांच्या मागं धावत असतो. साऱ्या इच्छा आणि स्वप्नं कधी पूर्ण होत नाहीत. पण माणसाचं हे अविरत धावणं मात्र  चालूच असतं. हे धावणं चालू असताना तो कित्येकदा जखमी होतो. कित्येकदा त्याला हेही कळत असतं की आपण ज्या गोष्टीच्या मागं धावतोय ती आपल्याला कधीच मिळणार नाही. तरीही धावायचं काही तो सोडत नाही.

पण हे धावणं सोडून देण्याची आणि मन:शांती मिळवण्याची संकल्पना बऱ्याच संस्कृतींमध्ये दिसून येते. माणूस जेंव्हा मनापासून ऐहिक गोष्टींच्या मागं धावायचं बंद करतो, तेंव्हा त्याला या जगाविषयी आणि जगातल्या गोष्टींविषयी 'वैराग्य' निर्माण होते. असा माणूस संसाराकडं पाठ फिरवून सत्याचा शोध किंवा ईश्वराची आराधना करू लागतो. थोड्याफार बदलानं ही संकल्पना आपल्या वेगवेगळ्या ठिकाणी पाहायला मिळते.

पाश्चात्य विश्वात मध्ययुगात अशाच प्रकारची पण अत्यंत कठोर अशी एक संकल्पना होती - 'अँकराईट'. हे अँकराईट लोक ऐहिक जीवनाचा संपूर्ण त्याग करायचे. एका बंदिस्त खोलीत जीवन जगत हे लोक ईश्वराची प्रार्थना करायचे. प्रार्थनेत सामर्थ्य असतं ह्या गोष्टीवर त्यांचा पूर्ण विश्वास होता. एका धार्मिक विधीनंतर त्यांना खोलीमध्ये बंदिस्त करण्यात यायचं. हा धार्मिक विधी एक प्रकारे अंत्यविधीसारखाच होता आणि या विधीनंतर ते लोक बाहेरच्या जगासाठी मृत झाल्याचं समजलं जायचं. एकदा अँकराईट झाल्यानंतर असे लोक जर बंद खोलीतून पळून गेले तर मात्र त्यांना पकडून परत आणलं जायचं. पळून जाणाऱ्या (आणि नंतर पकडून परत आणल्या जाणाऱ्या) लोकांची अर्थातच प्रचंड अवहेलना व्हायची. (काही वेळेला त्यांना जाळण्यात यायचं.) स्त्री आणि पुरुष दोघांनाही अँकराईट होता यायचं. पण काही कारणानं पुरूषांपेक्षा स्त्रियाच जास्त प्रमाणात अँकराईट होताना दिसायच्या.

या अँकराईट लोकांना खोलीतून बाहेर पडणं शक्य नसायचं. ही बंदिस्त खोली चर्चच्या शेजारीच असायची. खोलीला बहुतेक वेळेला तीन खिडक्या असायच्या. एका खिडकीतून चर्च त्यांना चर्च दिसायचं. त्यांना खोलीमध्ये अन्नही खिडकीमधूनच मिळायचे. बाहेरच्या जगातल्या कुणाला त्यांच्याशी बोलण्याची इच्छा असेल तर ते या खिडकीमधूनच संवाद साधायचे.

गंमत म्हणजे एकांतवासासाठी हे लोक अँकराईट बनायचे पण प्रत्यक्षात बाहेरचे खूप सारे लोक त्यांना भेटण्याचा प्रयत्न करायचे. बाहेरच्या जगातले लोक आध्यात्मिक मार्गदर्शन मिळवण्यासाठी या अँकराईट लोकांकडे यायचे. आपल्या समस्या सांगायचे. दगडांच्या मजबूत भिंतींनी समाजापासून हे लोक दूर झाले असले तरी बऱ्याचदा समाजाचा केंद्रबिंदू तेच असायचे. एक आदर्श समाज निर्माण होण्याचं गर्भस्थान म्हणून त्यांची खोली ओळखली जायची.

ऑस्ट्रियामध्ये जन्मलेल्या एका थिओडोर एक्सेंतोविच नावाच्या एका चित्रकारानं जर्मनीमध्ये म्युनिक इथं कलेचं शिक्षण घेत असताना अँकराईटचं जीवन आपल्या चित्रकलेच्या माध्यमातून दाखवण्याचा प्रयत्न केला. अर्थात हे चित्र त्यानं खरोखरच्या अँकराईटचं काढलेलं नाही. एका मॉडेलला अँकराईट बनवून त्यानं हे चित्र काढलंय. ऐहिक जीवनाविषयी विरक्ती आणि आध्यात्मिक जीवनाची ओढ या चित्रात जाणवते. अगदी कमी गोष्टींसह हा अँकराईट बंदिस्त खोलीत जीवन जगताना दिसतोय. जगापासून दूर गेलेला हा अँकराईट जीवनाविषयीचं काहीतरी तत्वज्ञान असणारं पुस्तक वाचण्यात गुंग झाल्यासारखा वाटतोय. विरक्त आयुष्य जगत असल्यामुळं जीवनाचं तत्वज्ञान सहजपणे कळत असावं असं दिसतंय. त्याच्या देहबोलीवरून तो चिंतन करत पुस्तक वाचत असल्यासारखं भासतंय. या चित्राचं त्या काळात बरंच कौतुक करण्यात आलं. हे  तैलचित्र सध्या पोलंडमध्ये वॉर्सा इथल्या राष्ट्रीय कलासंग्रहालयात आहे. चित्राचा आकार १२९ सेमी X ९० सेमी इतका आहे.

थिओडोर एक्सेंतोविच हे चित्र काढत असताना त्याचा मित्र फ्रॅन्झ एझमॉन्ड त्याच मॉडेलचं एका वेगळ्या बाजूनं चित्र काढत होता. त्यानं काढलेलं चित्रही तितकंच सुंदर आहे. या चित्रातला अँकराईट आपल्याला अर्धवट दिसतो.   

ही चित्रं चित्रकारांनी विद्यार्थीदशेत काढली असली तरी दोन्ही चित्रांमध्ये विरक्तीचं आयुष्य जगणाऱ्या अँकराईटच्या आयुष्याचे अंतरंग जाणवल्यावाचून राहत नाहीत !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

🌺 संदर्भ :

https://en.wikipedia.org/wiki/Anchorite

https://eclecticlight.co/2018/01/26/among-the-hutsuls-the-oils-and-pastels-of-teodor-axentowicz/

http://art-in-space.blogspot.com/2020/03/teodor-axentowicz-anchorite-1881.html

http://www.historynaked.com/lonely-life-anchorite/

🌺 Image credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Teodor_Axentowicz,_Anachoreta.jpg

Teodor Axentowicz / Public domain

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ejsmond_The_Anchorite.jpg

Franz Ejsmond / Public domain