कोळशाची कांगडी घेतलेली वृध्द स्त्री

कुतूहल कलाविश्वातलं

कोळशाची कांगडी घेतलेली वृध्द स्त्री

'पीटर पाॅल रुबेन्स' या चित्रकाराचं हिप्पोपोटेमसच्या शिकारीचं चित्र आपण अलिकडंच पाहिलं. चित्रामध्ये नाट्यमयता दाखवणं ही त्याची खासियत होती. त्या काळामध्ये (सतराव्या शतकात)  बहुतेक सारी चित्रं धार्मिक विषयांवर/ग्रीक पुराणांमधील विषयावर अाधारित असायची; पण रूबेन्स बऱ्याचदा दैनंदिन जीवनाचं चित्रण परिणामकारकरित्या करायचा. चित्रातल्या प्रकाश आणि छाया/अंधार यांच्यातल्या विसंगतीचा तो  चित्रात नाट्यमयता आणण्यासाठी उत्तम प्रकारे वापर करायचा. याचं एक उदाहरण म्हणजे त्याचं चित्र- 'Old woman with a basket of coal'. हे चित्र १६१६ ते १६१८ च्या दरम्यान काढलं गेलंय.

या चित्रात रात्रीचं वातावरण दाखवलंय. चित्रात पार्श्वभूमीला सारा अंधार आहे. चित्रामध्ये मध्यभागी आपल्याला एका वृध्द स्त्रीनं एक कांगडी घेतलेली दिसतीये. या कांगडीमध्ये विस्तव आहेत. एकूणच थंडी असल्याचं जाणवत असून ही वृद्ध स्त्री विस्तवाची ऊब घेताना दिसतीये. तिच्या चेहऱ्यावर पडणाऱ्या प्रकाशाच्या छटा, चेहऱ्यावरच्या सुरकुत्या यांच्यामुळं एक खास परिणाम साधला गेला आहे. या वृध्द स्त्रीच्या बाजूलाच आपल्याला एक लहान मूल दिसतंय. गोल चेहरा, गोबरे गाल असणारं हे मूल टोपलीतले विस्तव काडीनं हलवताना दिसतंय. ते विस्तवावर फुंकर मारताना दिसतंय. चित्रामध्ये या मुलाच्या डाव्या बाजूला एक माणूस विस्तवाकडं बघत काहीतरी विचार करताना दिसतोय.

या चित्राचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे तिघांच्या चेहऱ्यावर असणारे वेगवेगळे भाव. तिघेही विस्तवाकडं पाहताना आपापल्या विश्वात गढून गेले आहेत. वृध्द स्त्री ऊबेचा आनंद घेताना दिसतीये तर लहान मूल विस्तावर फुंकर मारण्यात गढून गेलेलं दिसतंय. चित्रातला डावीकडचा पुरूष मात्र कुठल्यातरी विचारात हरवल्यासारखा दिसतोय. या लोकांच्या चेहऱ्यावर विस्तवाचा प्रकाश आणि पार्श्वभूमीचा अंधार यातली विसंगती अप्रतिमरित्या दाखवली आहे. काहींच्या मते हे चित्र एक प्रकारे माणसाच्या जीवनातल्या बाल्यावस्था, तारूण्य आणि वृध्दत्व अशा तीन अवस्था चित्रित करतं. 

हे चित्र ९२० सेमी X ११६० सेमी आकाराचं आहे. ते सध्या ड्रेस्डन (जर्मनी) मधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

https://artsandculture.google.com/asset/old-woman-with-a-basket-of-coal/xwF2xLyfFFUMmQ

https://www.wga.hu/html_m/r/rubens/61other/01basket.html

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Peter_Paul_Rubens?wprov=sfla1

अंध मुलगी

ओळख कलाकृतींची

अंध मुलगी

'जाॅन मिलैस' या चित्रकारानं १८५६ या साली काढलेलं हे चित्र. या चित्रात त्यानं इंद्रियांचे अनुभव चित्रित केले आहेत.

या चित्रात त्यानं दोन बहिणी दाखवल्या आहेत. या दोन्ही बहिणी भिकारी असल्याचं त्यांच्या फाटक्या कपड्यांवरून ओळखून येतं. मोठ्या बहिणीच्या  गळ्यातल्या पट्टीवर 'Pity the blind' (अंध मुलीवर दया दाखवा) असं लिहिलंय. दोघी रस्त्याच्या कडेला बसल्या आहेत. नुकताच पाऊस पडून गेल्याचं जाणवतंय. त्या दोघींच्या मागं पाण्याचा ओढा वाहताना दिसतोय. मागं आकाशात इंद्रधनुष्यही दिसत आहेत.

तांबडे केस असणारी थोरली बहीण अंध आहे. तिनं चेहरा सूर्यप्रकाशाच्या दिशेनं ठेवलाय. ती सूर्यप्रकाशातला उबदारपणा अनुभवताना आपल्याला दिसतीये. तिच्या कपड्यांवर बसलेलं सुंदर फुलपाखरू ती पाहू शकत नाही. पण तिच्याजवळ एक संगीतवाद्य दिसतंय. त्यावरून तिला संगीताचा कान असल्याचं दिसतंय. तिची छोटी बहीण तिचा हात हातात घेऊन तिला टेकून बसली आहे. सूर्यप्रकाशाची ऊब घेण्यापेक्षा ती इंद्रधनुष्याचं सौंदर्य न्याहाळत आहे. मोठ्या बहिणीच्या उजव्या हातात एक विशिष्ट गंध असणारं फूल आहे.

चित्रात मागच्या बाजूला गवताचं कुरण आहे. त्यात गुरं फिरताना दिसत आहेत. जवळच पक्षीही बसलेले दिसत आहेत. दूर टेकडीवर गावातली घरं आहेत.

अंध आणि दृष्टी असणाऱ्या दोन बहिणींचे भिन्न अनुभव या एकाच चित्रात परिणामकारकरित्या दाखवलेले असल्यानं हे चित्र  खूप गाजलं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2586854/

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Blind_Girl?wprov=sfla1

http://www.victorianweb.org/painting/millais/paintings/may3.html

कालीघाट शैली

कुतूहल कलाविश्वातलं

कालीघाट चित्रशैली

एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धातली गोष्ट. इंग्रजांच्या राज्याच्या या काळात बंगालमध्ये एक खास लोककला प्रसिद्ध होती. ह्या कलेचा भाग म्हणून खेडेगावातली कलाकार मंडळी घरी बनवलेल्या कागदावर चित्रं रंगवायची. हे कागद २० फूटापर्यंत लांब असायचे. ते 'पटचित्र' म्हणून ओळखले जायचे. या लांब पटचित्रातला प्रत्येक भाग पट म्हणून ओळखला जायचा आणि ह्या कलाकारांना लोक 'पाटुआ' म्हणायचे. ही चित्रं प्रामुख्यानं रामायण, महाभारत यातल्या प्रसंगावर आधारित असायची. त्यानंतर ही मंडळी गावोगाव ही चित्रांची गुंडाळी घेऊन फिरायची आणि रामायण-महाभारतातल्या प्रसंगावर आधारित गीतं गाऊन दाखवायची. मुख्यत्वे गावातल्या उत्सवांदरम्यान, जत्रेच्या वेळी हे कार्यक्रम चालायचे.

कालांतरानं इंग्रजांनी कलकत्ता कलामहाविद्यालय (Calcutta school of Art) सुरू केलं. या महाविद्यालयामुळं खूप सारे खेडेगावातले पारंपारिक 'पाटुआ' कलाकार शिक्षण घेण्यासाठी कलकत्त्याला येऊ लागले. ही कलाकार मंडळी कलकत्त्यातल्या कालीघाट इथं जायची. या कालीघाटावर धार्मिक विषयांवर काढलेल्या चित्रांना चांगलीच मागणी होती. गंमत म्हणजे कलकत्ता कला महाविद्यालयात शिकलेल्या नवनवीन तंत्रांचा वापर आता ही कलाकार मंडळी कालीघाटावर काढलेल्या चित्रांमध्ये वापरू लागली. हे लोक काही प्रयोग करू लागले आणि यातूनच *कालीघाट चित्रशैली* चा जन्म झाला. भारतीय आणि पाश्चिमात्य कलेचा यामध्ये संगम होता.

या चित्रांमध्ये सहसा देवदेवींची चित्रं दाखवली जातात. कालीमातेचं चित्र आपल्याला ह्या चित्रमालिकेत सर्वात जास्त प्रमाणात दिसून येतं. राधाकृष्ण, रामसीता यांचीही चित्रं यात असायची. नवरात्रीदरम्यान हे लोक दुर्गा, सरस्वती यांचीही चित्रं दिसायची. हे लोक धर्माशी कसलाही संबंध नसणारी देखील चित्रं काढायचे. स्वातंत्रलढ्याशी संबंधित असणारी अशीही चित्रंही यात असायची. चैतन्य महाप्रभू आणि त्यांचे शिष्य हेदेखील या चित्रांमध्ये दिसायचे. त्यावेळच्या समाजातल्या वाईट प्रवृत्तींवर बऱ्याचदा या चित्रांमधून टीका व्हायची. तत्कालीन समाजातल्या खळबळजनक घटनांवर आधारित अशीही चित्रं रंगवली जायची.

चित्रामधला साधेपणा, रेषांमधली लयबद्धता , ठसठशीत रंगांचा वापर ही या चित्रशैलीची खास वैशिष्ट्ये. ही चित्रं काढताना बऱ्याच वेळेला घरातली बरीच मंडळी सहभागी व्हायची. कुणीतरी चित्राचं रेखाटन करायचं, कुणीतरी त्यात छटा ठरवायचं, कुणीतरी रंग भरायचं. 

सुरूवातीच्या काळात चित्रात वापरले जाणारे रंग भारतीय पद्धतीनं नैसर्गिक पदार्थांचा वापर होऊन तयार व्हायचे. उदा. हळदीच्या मुळांपासून पिवळा रंग तयार व्हायचा, अपराजिता फुलांच्या पाकळ्यांपासून निळा रंग तयार व्हायचा. काजळीपासून काळा रंग बनवला जायचा. हे सर्व रंग टिकून राहावेत म्हणून त्यामध्ये डिंकही मिसळला जायचा. (बेलफळाचा डिंक काही वेळा वापरला जायचा.) ब्रशमध्ये बोकडाच्या शेपटीचे केस (किंवा खारीचे केस) वापरले जायचे. नंतरच्या काळात मात्र इंग्लंडमधून आयात झालेले स्वस्तात मिळणारे रंग वापरायला सुरूवात झाली.      

विसाव्या शतकाच्या सुरूवातीच्या काळात ह्या चित्रांची मागणी कमी होऊ लागली. चित्रांमधला तोचतोचपणा, साधेपणाचा अतिरेक आणि स्वस्तामध्ये मिळणारी छापील चित्रं यामुळं ही मागणी कमी झाली होती. बंगालच्या खेडेगावांमध्ये आज ही कला अस्तित्वापुरती शिल्लक आहे.

या शैलीमध्ये पूर्वीच्या काळी काढलेली चित्रं आज जगभरच्या वस्तुसंग्रहालयात उपलब्ध आहेत. यामध्ये लंडनमधल्या 'व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियम'चा विशेष उल्लेख करावा लागेल. इथं कालीघाट शैलीमधली तब्बल ६४५ चित्रं आहेत !! 

बालगणेशला घेतलेली पार्वती 

ह्या कलेचा भारतातल्या आधुनिक कलेवर मात्र चांगलाच प्रभाव पडला.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://chitrolekha.com/kalighat-paintings-review/

https://theculturetrip.com/asia/india/articles/a-brief-history-of-kalighat-paintings-in-kolkata-india/

मराठी विश्वकोश

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kalighat_painting?wprov=sfla1

हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार

ओळख कलाकृतींची

हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार

सोळाव्या शतकाच्या सुरूवातीचा काळ गाजवणारा एक जर्मन चित्रकार म्हणजे पीटर पाॅल रुबेन्स. इतिहासातल्या गोष्टींची चित्रं, पुराणातल्या कथांची चित्रं यासाठी तो विशेष प्रसिद्ध होता. चित्रांमध्ये नाट्यमयता अाणणं, चित्रामध्ये गतीचा आभास निर्माण करणं ही त्याची खासियत होती.

१६१०च्या दशकात त्याला राजघराण्यातील लोकांकडून शिकारीची चित्रं काढण्याची कामं मिळाली. याच दरम्यान त्याला जर्मनीतल्या एका राजवाड्यात सजावाटीसाठी चार शिकारीची चित्रं काढण्याचं काम मिळालं. ह्यातलं एक चित्र म्हणजे 'हिप्पोपोटेमस आणि मगर यांची शिकार'. उरलेली तीन चित्रं सिंह, लांडगा आणि डुक्कर यांच्या शिकारीची होती.

त्यानं ह्या चित्रात नाईल नदीच्या किनाऱ्यावरचा एक शिकारीचा प्रसंग दाखवलाय. तीन सरदार घोड्यांवरुन शिकार करताना दिसताहेत. त्यांच्या वेश करण्याच्या पद्धतीवरून अणि चित्रात दूर दिसणाऱ्या विशिष्ट झाडावरून ती नाईल नदी असल्याचं समजतं. नदीच्या काठावरच्या हिप्पोपोटेमस आणि मगरीसारख्या प्राण्यांमुळं लोकांना त्रास व्हायचा. अशावेळी सरदार मंडळी प्राण्यांची शिकार करायचे. चित्रात आपल्याला तीन सरदारांसोबत त्यांचे दोन नोकरही दिसतात. त्यांपैकी एकाचा मृत्यू झालाय. हिप्पोच्या बाजूला काही शिकारी कुत्रीही दिसत आहेत. घोड्यांवर बसलेल्या तीन सरदारांनी चमकदार कपडे घातलेले आहे. ते भाल्यांनी शिकार करताना दिसतात. चित्राच्या मध्ये मगर आणि हिप्पो दिसतात. हिप्पो आक्रमक बनलेला आहे.

चित्रकारानं या चित्रात उठावदार रंगांचा वापर केलाय. या रंगांमुळं चित्रातली नाट्यमयता वाढली आहे. घोडे आणि घोडेस्वार त्यांच्या स्थितीमुळं चित्रामध्ये गतिमानता आली आहे. खरं तर चित्रकारानं हिप्पोला कधीच पाहिलं नव्हतं. पण चित्र काढण्यापूर्वी त्यानं खास अभ्यासासाठी हिप्पोचं मृत शरीर पाहिलं.

आज हे चित्र म्युनिकमधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे. हे चित्र मोठ्या कॅनव्हासवर (२४८ सेमी X ३२१ सेमी) काढलंय.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

*संदर्भ:

http://www.peter-paul-rubens.org/hippopotamus-and-crocodile-hunt/

http://www.peterpaulrubens.net/the-hippopotamus-and-crocodile-hunt.jsp

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Hippopotamus_and_Crocodile_Hunt?wprov=sfla1

बीआटा बीट्राईस

कुतूहल कलाविश्वातलं

बीआटा बीट्राईस

मध्ययुगीन काळात इटलीमध्ये होऊन गेलेल्या 'डांट अलीघीएरी' नावाच्या कवीची एक साहित्यकृती आहे  'ला विटा नुओवा' (नवीन जीवन). यामध्ये खूप साऱ्या कवितांसोबत मध्ये मध्ये गद्यही आहे. कवीच्या स्वतःच्या जीवनावर आधारित असणारी प्रेमकथा यामध्ये बघायला मिळते. या साहित्यकृतीचं अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याकाळात लिखाणासाठी वापरल्या जाणाऱ्या लॅटिन भाषेऐवजी त्यानं वापरलेली इटालियन भाषा. आपल्या प्रेमिकेच्या झालेल्या मृत्यूमुळं यातलं एक काव्य अपूर्ण आहे. नंतरच्या शतकांमध्ये या साहित्यकृतीनं बऱ्याच कलाकारांना साद घातली. त्याच्या प्रेमिकेचं नाव होतं 'बीट्राईस'.

या साहित्यकृतीचा प्रभाव असणारा एक इंग्रज चित्रकार होता रोझेटी. आपल्या चित्रांसाठी मॉडेल बनणाऱ्या आपल्या पत्नीवर याचं प्रचंड प्रेम होतं. लग्नानंतर त्याच्या पत्नीची प्रकृती बिघडत गेली आणि नंतर गर्भपातही झाला.. यानंतर ,मात्र त्याची पत्नी नैराश्यात बुडाली. तिला अफूसेवनाचं व्यसन लागलं.. आणि यामुळंच तिचा एके दिवशी मृत्यू झाला.. आपल्या पत्नीचा मृत्यू रोझेटीसाठी धक्कादायक होता.. तिचा मृतदेह कफनामध्ये ठेवताना त्यानं रचलेल्या बऱ्याचशा कविता तिच्या तांबूस केसांमध्ये बांधल्या..

अलीघीएरीच्या 'ला विटा नुओवा' (नवीन जीवन) या साहित्यकृतीतलं एक दृश्य रोझेटीनं नंतरच्या काळात काढलं. या चित्राचं नाव होतं 'बीआटा बीट्राईस'. या चित्रात त्यानं साहित्यकृतीतल्या नायिकेच्या मृत्यूक्षणीचं चित्रण केलंय. नायिकेच्या रूपात त्यानं आपल्या पत्नीला दाखवलंय. हे चित्र त्यात वापरलेल्या प्रतिकांमुळं अजरामर झालं..

चित्रामधली नायिका डोळे मिटून एक प्रकारे वर स्वर्गाकडं पाहतीये. चित्रात दिसणारा लाल रंगाचा पक्षी तिच्या मृत्यूचा संदेश घेऊन आलाय.. त्या पक्ष्यानं अफूच्या झाडाची फांदी पकडली आहे.. आणि ती नायिका तळहात वर करत त्याचा स्वीकार करताना दिसत आहे.. चित्रात मागच्या बाजूला उजवीकडं आपल्याला मूळ इटालियन साहित्यकार प्रतीकात्मक रूपानं दिसतोय तर डाव्या बाजूला प्रेमाची देवता दिसतीये.. हे चित्र वास्तववादी नसून आपल्याला काहीसं स्वप्नवत भासतं..

हे चित्र सध्या लंडन मधल्या "टेट ब्रिटन, नावाच्या सुप्रसिद्ध वस्तुसंग्रहालयात आहे.

*- दुष्यंत पाटील*

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.rossettiarchive.org/docs/s168.raw.html

https://www.tate.org.uk/art/artworks/rossetti-beata-beatrix-n01279

https://www.khanacademy.org/humanities/art-history/becoming-modern/victorian-art-architecture/modal/a/rossetti-beata-beatrix

https://en.wikipedia.org/wiki/Beata_Beatrix

आनंदी कुटुंब

ओळख कलाकृतींची

आनंदी कुटुंब

सतराव्या शतकातला एक महान चित्रकार म्हणजे 'जॅन स्टीन'.तो बायबलमधली, तिकडच्या पुराणामधली, इतिहासातली, दैनंदिन जीवनामधली चित्रं काढायचा. त्यानं काढलेली दैनंदिन जीवनातली चित्रं लोकप्रिय झाली. बऱ्याचदा आपल्या चित्रांमधून तो काहीतरी संदेश द्यायचा. काही वेळेला त्या काळातल्या म्हणींशी संबंधित हे संदेश असायचे. असाच संदेश देणारं त्याचं एक गाजलेलं चित्र म्हणजे 'आनंदी कुटुंब'.

या चित्रात चित्रकारानं एका सामान्य घरातलं दृश्य दाखवलंय. चित्रात दिसणारी खोली नीटनेटकी नाहीये, त्यात आपल्या वेगवेगळ्या वस्तू पसरलेल्या दिसत आहेत. जमिनीवर चक्क अंड्याचं कवचही पडलेलं दिसतंय;पण ज्याप्रकारे सारे लोक आनंदी दिसत आहेत, त्याप्रकारे त्यांना नीटनेटकेपणा खूप महत्वाचा वाटत नसावा!

चित्रातले आजोबा एका हातात मद्याचा पेला तर दुसऱ्या हातात व्हायोलिन घेऊन मोठ्यानं गाताना दिसत आहेत. बाजूलाच आजी आणि मुलांची आई आनंदानं गाताना दिसत आहेत. खिडकीबाहेर एक मुलगा उजव्या हातात एक वाद्य घेऊन डाव्या हातानं, पाईपनं धूम्रपान करताना दिसतोय. चित्रात पुढच्या बाजूला बहीण आपल्या छोट्या भावाला जगमधली वाईन (मद्य) देताना दिसतीये. हे बहीणबाऊ उंचीच्या मानानं अधिक प्रौढ वाटतात. मागच्या बाजूला एक मुलगा बासरी तर एक बॅगपाईप वाजवताना दिसतोय. उजव्या बाजूला आपल्याला एक मुलगा आणि एक मुलगी धुम्रपान करताना दिसत आहेत. टेबलच्या पुढं एक कुत्रं टेबलवरचं काहीतरी पडेल या आशेनं वर पाहताना दिसतंय.

वरवर या चित्रात आनंदी कुटुंब दिसत असलं तरी या चित्रात एक संदेश देण्यात आलाय. चित्रातली महत्वाची गोष्ट म्हणजे भिंतीवर अडकवलेला कागद.

त्यावर जे काही लिहिलंय की त्याचं शब्दशः भाषांतर असं काहीतरी होतं: 'जसं मोठे लोक गातात, तसं मुलं पाईप ओढतात'.याचा अर्थ असा आहे की लहान मुलं मोठ्यांचं अनुकरण करतात. वाईट सवयी मुलं पटकन उचलतात. मोठ्या लोकांनी लहान मुलांसमोर काळजीपूर्वक वर्तन करायला हवं !!
      

हे चित्र सध्या अँमस्टरडॅममधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://artsandculture.google.com/asset/the-merry-family/PgG66BfO4KGbiA

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Happy_Family_%28painting%29?wprov=sfla1

https://www.tripimprover.com/blog/the-merry-family-by-jan-steen

पाल लघुचित्रशैली

कुतूहल कलाविश्वातलं

पाल लघुचित्रशैली

भारतामध्ये ११-१२ व्या शतकात चित्रकलेच्या एका नवीन प्रकाराला सुरूवात झाली. हा प्रकार होता 'लघुचित्र शैली'!

या काळात बंगालमध्ये 'पाल' घराण्याचं राज्य चालू होतं. काही  बौद्ध धर्मातल्या हस्तलिखित ग्रंथांची निर्मिती याच काळात झाली. ह्या ग्रंथांमध्ये चित्रं होती. चित्रं असणाऱ्या हस्तलिखित ग्रंथांची हीच सुरूवात होती असं म्हणता येईल. हे ग्रंथ लिहिले गेले ते ताडपत्रांवर. त्यावरची चित्रं अगदीच छोट्या आकाराची होती. मुळातच ही ताडपत्रं लांबट पट्टीसारखी (आकार २२ इंच X २.५ इंच) असायची. त्यामुळं त्यावरची चित्रं अजूनच लहान, सर्वसाधारण २ X २ (किंवा २ X ३ इंच) इतक्याच आकाराची असायची. ग्रंथातली ताडपत्रं एकत्र आणि क्रमानं राहावीत म्हणून कडेला दोन भोकं पाडून ओवली जायची. ग्रंथाच्या खाली आणि वर अशा लाकडाच्या फळ्याही असत आणि त्यावरही चित्रं काढली जायची.   

पाल घराण्यातले राजे 'धर्मपाल' आणि 'देवपाल' यांच्या कारकिर्दीत या लघुचित्रशैलीचा उदय झाला. त्यामुळं ह्या चित्रशैलीला 'पाल शैली' असंही म्हणतात. याकाळातला प्रमुख चित्रकार म्हणजे 'धीमान' आणि त्याचा मुलगा 'वित्तपाल'. हे दोघंही शिल्पकार आणि चित्रकार होते. दोघांच्या शैलींमध्ये मात्र फरक होता.

हे ग्रंथ बनवण्याचं एक खास तंत्र होतं. ही ताडपत्रं एक महिनाभर पाण्यात ठेवून चालवली जायची. ताडपत्रांवर आधी टोकदार लेखणीनं अक्षरं लिहिली जात. लेखणीत शाई नसायची पण ताडपत्रांवरचा अक्षरं उमटलेला भाग थोडासा खाली दबला जायचा. यानंतर काळी शाई साऱ्या कागदावर फासली जायची आणि मग ती ओल्या फडक्यानं पुसली जायची. यात अक्षरं असणाऱ्या ठिकाणी मात्र शाई अडकून राहायची. काही ठिकाणी चित्रांसाठी जागा राखून ठेवलेली असायची. मग चित्रकार मंडळी त्या ठिकाणी चित्रं काढून रंगवायचे. चित्रांचा आकार लहान असल्यानं ह्या चित्रांना 'लघुचित्र' असंच म्हटलं जायचं.

याकाळचे ग्रंथ बौद्ध धर्मातले असल्यानं ही सारी लघुचित्रं बौद्ध धर्मातल्या गौतम बुध्दांच्या जीवनावर आधारित आहेत. या चित्रांचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातल्या व्यक्तींचे अर्धवट मिटलेले डोळे, चेहऱ्यावरचे शांत भाव आणि बऱ्यापैकी टोकदार नाक. ही सारी चित्रं द्विमितीय आहेत. त्यात ठराविक रंग वापरले जायचे - पिवळा, खडूसारखा पांढरा, आकाशी निळा, काजळीचा काळा, कुंकवाचा लाल आणि निळ्या आणि पिवळ्याच्या मिश्रणानं होणारा हिरवा. 

सोबतच्या चित्रात आपल्याला बौद्ध धर्मातली देवी हिरवी तारा दिसतीये. तिच्या आजूबाजूला आपल्याला भक्त मंडळी दिसत आहेत. एका भुकेल्या मृत जीवाला ती बोटांनी मध देत आहे. खायला न मिळाल्यानं मृत जीवाचं पोट सुजलेलं आहे.

ही शैली काही काळच टिकली पण पुढच्या काळात तिबेट, नेपाळ ह्या ठिकाणी विकसित झालेल्या चित्रशैलीची ही एका अर्थानं सुरूवात होती.

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

http://en.banglapedia.org/index.php?title=Pala_Painting

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/74909

दृक कला - प्रा. सौ. सुचरिता एम. जाधव

भारतीय कलेचा इतिहास - प्रा. जयप्रकाश जगताप

अश्वपरीक्षण

अोळख कलाकृतींची

अश्वपरीक्षण

नैनसुख (१७१०-१७७८) हा १८ व्या शतकात भारतात होऊन गेलेला एक महत्वाचा चित्रकार. याची चित्रं पहाडी शैलीमध्ये मोडतात. आज त्याची जवळपास शंभर चित्रं भारतीय आणि पाश्चिमात्य वस्तुसंग्रहालयात ठेवलेली आहेत.

त्याचे वडील आणि थोरला भाऊ हे देखील चित्रकारच होते. त्याच्या भावानं वडिलांनी शिकवलेल्या पद्धतीचं नेहमी काटकोरपणे पालन केलं. नैनसुखनं मात्र मुघल शैलीमधल्या काही गोष्टी आत्मसात केल्या (उदा. इमारती, पुस्तकं यांचं वास्तववादी चित्रण, चित्रांमध्ये खोली (depth) दाखवणं) आणि हिंदू धार्मिक विषयांवरची चित्रं काढताना त्यांचा वापर केला. त्यामुळं अठराव्या शतकाच्या मध्यामध्ये पहाडी शैलीचा विकास झाला. नंतर नंतरच्या काळात तो स्वतः चित्रं काढण्याऐवजी आपल्या मुलांना/पुतण्यांना चित्रं काढायला सांगायचा.

या नैनसुखच्या चित्रकलेची काही खास वैशिष्ट्ये होती. त्याला बिनरंगाची किंवा फिकट रंगाची जमीन दाखवायला आवडायची. एखाद्या बारीक अशा आडव्या रेषेनं तो जमीन आणि पार्श्वभूमी वेगवेगळी करायचा. त्याच्या चित्रांमध्ये, बऱ्याचदा खूप सारी हिरवीगार झाडं असायची. झुडूपांची पानं तो काहीशी गोलाकार दाखवायचा. बऱ्याचदा त्याच्या चित्रामध्ये हुक्कादाणीही यायची. 

नैनसुख राजाकडं काम करायचा. त्याच्या चित्रांमध्ये राजाच्या दैनंदिन जीवनातले प्रसंग प्रतिबिंबित व्हायचे. असाच एक प्रसंग आपल्याला सोबतच्या चित्रात दिसतोय. हे चित्र आहे राजा ध्रुवदेव याचं. चित्रात डाव्या बाजूला आपल्याला संगमरवराच्या गच्चीवर राजा बसलेला दिसतोय. तो गच्चीवर बसून अश्वपरीक्षण करतोय. चित्राच्या उजव्या बाजूला अश्व आणि त्याला दाखवणारी मंडळी आहेत. उजवीकडच्या भागात आपल्याला बारीकसारीक तपशील जास्त दिसतात. राजाला तो अश्व जास्त स्पष्ट दिसण्यासाठी पार्श्वभूमीला पांढऱ्या रंगाचं कापड धरलेलं आहे. अश्वाच्या समोरच्या बाजूला असणाऱ्या पिवळा कुर्ता घातलेल्या माणसाच्या हातात वेसण आहे. 

 
या चित्राचा आकार लहान (१८.५ सेमी X २६ सेमी) आहे. हे चित्र सध्या लंडनमधल्या एका वस्तुसंग्रहालयात आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/76038

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Nainsukh?wprov=sfla1

http://blog.artoflegendindia.com/2010/12/kangra-paintings-painting-art-of-kangra.html?m=1

http://kangraarts.org/kangra-paintings/

शवविच्छेदन करणारा कलाकार

कुतूहल कलाविश्वातलं

शवविच्छेदन करणारा कलाकार !!

इटलीतल्या फ्लोरेन्स शहरामधल्या एका इस्पितळात १५०७-०८ च्या दरम्यान एक कलाकार एक वृध्दाशी गप्पा मारत होता.. हा वृद्ध होता १०० वर्षांचा.. खरंतर अशक्तपणाशिवाय त्याला दुसरा काहीच त्रास होत नव्हता.. आणि हा वृद्ध कुठलाही त्रास न होता सहजपणे मृत्यू पावला.. कलाकाराला या वृद्धाचं शवविच्छेदन करून इतक्या छान प्रकारे आलेल्या मृत्यूचं कारण समजून घ्यायचं होतं.. आणि त्यानं वृद्धाच्या मृतदेहाचं शवविच्छेदन केलं सुद्धा.. ह्या कलाकारानं पूर्वीही शवविच्छेदनं  केली होती.. पण मानवी शरीराचा अभ्यास करण्याचं त्याचं पूर्वीपासूनच असणारं स्वप्न ह्या प्रसंगानंतर अजूनच बळकट झालं..

ह्या कलाकाराला पूर्वीपासूनच वाटायचं की एखाद्या चांगल्या चित्रकाराला चित्रामध्ये २ प्रमुख गोष्टी दाखवाव्या लागायच्या. एक म्हणजे मानवी शरीर आणि दुसरं म्हणजे त्याच्या अंतर्मनातले विचार.. त्याच्या मते यापैकी मानवी शरीर काढणं सोपं होतं पण अंतर्मनातले विचार दाखवणं मात्र कठीण.. त्याच्या मते अंतर्मनातले विचार हे इशाऱ्यांमधून आणि पायांच्या हालचालींमधून व्यक्त कराव्या लागायच्या.. हे इशारे आणि हालचाली अचूकपणे दाखवण्यासाठीच ह्या चित्रकारानं शरीररचनाशास्त्राचा गंभीरपणे अभ्यास सुरु केला होता.. यासाठीच त्यानं माणसांच्या आणि प्राण्यांच्या प्रेतांचं विच्छेदन करायला सुरुवात केली होती.. तो शवविच्छेदनाचं काम रात्रीच करायचा.. हे काम तो मेणबत्तीच्या प्रकाशात करायचा.. दुर्गंधाचा त्रास कमी करण्यासाठी तो तोंडाला आणि नाकाला कापड बांधायचा..

सुरुवातीला त्यानं शवविच्छेदनातून स्नायूंचा आणि सांगाड्याचा अभ्यास केला.. पण नंतर नंतर त्यानं शरीरातले आतले अवयव काम कसे करतात याचाही शोध घेण्याचा प्रयत्न केला.. मेंदू, हृदय आणि फुफ्फुसं यासारख्या आतल्या अवयवांचाही त्यानं अभ्यास केला.. ही त्यावेळच्या शास्त्रामधली खूपच मोठी कामगिरी होती.. स्नायूंच्या मागे लपलेले भाग दाखवताना तो तुटक रेषांचा वापर करायचा.. शरीराच्या भागांचं त्रिमितीय पद्धतीनं त्यानंच पहिल्यांदा चित्रण केलं.. तो जिवंत असताना त्यानं आपला हा शरीररचनाशास्त्राचा अभ्यास कधीही प्रकाशित केला नाही पण त्याच्या मृत्यूनंतर मात्र त्याचं हे काम वैद्यकीय शास्त्रात खूप मोलाचं ठरलं..

जन्मभरात त्यानं एकंदर ३० मानवी मृतदेहांचं शव विच्छेदन केलं.. १५१०-११ च्या हिवाळ्यात त्यानं एक शरीररचनाशास्त्राच्या प्राध्यापकासोबत ह्या विषयावर काम केलं.. त्यानं ह्या काळात शरीररचनाशास्त्रातल्या २४० आकृत्या काढल्या आणि जवळपास १३००० शब्दांमध्ये माहिती लिहिली.. मानवी शरीररचनेवर प्रकाश टाकणारी ही माहिती आहे.. पाठीच्या कण्याच्या रचनेची माहिती इतक्या अचूकपणे मांडणारा तो पहिलाच !! 

हाताचा अभ्यास

माणसाच्या आणि कुत्र्याच्या पायाची रचना 

अस्वलाच्या पायाची रचना 

हा कलाकार होता जगविख्यात प्रतिभावंत लिओनार्दो दा विंची !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.bbc.com/culture/story/20130828-leonardo-da-vinci-the-anatomist

https://www.biography.com/people/leonardo-da-vinci-40396

https://www.britannica.com/biography/Leonardo-da-Vinci/Anatomical-studies-and-drawings

https://www.italian-renaissance-art.com/leonardo-drawings.html

शंभर अश्व

ओळख कलाकृतींची

शंभर अश्व


१६८८ मध्ये इटलीमधल्या मिलान शहरात एका मुलाचा जन्म झाला.. घरची परिस्थिती चांगली होती.. त्यामुळं त्याला घरी खास शिकवणी सुरु करण्यात आली.. पुढं हा मुलगा पेंटिंग स्टुडिओमध्ये जाऊन चित्रकलाही शिकला.. वयाच्या १९ व्या वर्षी त्यानं ख्रिस्ती मिशनरी व्हायचं ठरवलं.. त्यानं मिशनरी लोकांच्या सोसायटीमध्ये प्रवेश केला..  मिशनरी कामासाठी त्याला चीनमध्ये पाठवण्यात आलं.. त्याला पाठवण्यात वेगळीकडं आलं होतं पण तो बीजिंगमध्ये येऊन पोहोचला.. तिथल्या सम्राटावर त्याची चांगलीच छाप पडली ती त्याच्या कलेतल्या प्रतिभेमुळं.. त्याचं नाव होतं गुइस्पी कॅस्टिगलिओने पण इथं चीनमध्ये त्यानं नविन नाव स्वीकारलं - 'लँग शायनिंग'.. बीजिंगमध्ये तो स्थायिक झाला ते जन्मभरासाठी !!

त्याची चित्रकला म्हणजे युरोपियन आणि चिनी चित्रकलेचं एक मिश्रण होतं.. चिनी लोकांना रूचतील असे बदल त्यानं युरोपियन शैलीत करत आपली कला तिथं सादर केली.. तिथल्या कलाकारांना त्यानं पाश्चात्य कलेतली कित्येक तंत्रं शिकवली.. व्यक्तिचित्रं आणि प्राण्यांची चित्रं ह्यासाठी तो प्रसिद्ध होता.. आज त्याची बहुतेक सारी चित्रं बीजिंग आणि ताईपेई इथल्या वस्तुसंग्रहालयात आहेत..

त्याचं एक सुप्रसिद्ध चित्र म्हणजे 'शंभर अश्व' !! शाई आणि रंग वापरून त्यानं हे चित्र रंगवलंय रेशमी कापडावर.. हे रेशमी कापड जवळपास ८ मीटर लांब होतं.. रेशमी कापडावर रंगकाम करणं अवघड होतं  कारण तिथं एकदा रंग दिला की पुन्हा त्यात बदल करणं शक्य नवहतं. आठ मीटर कापडावर रंगकाम करणं खरंच चिकाटीचं काम होतं आणि ह्या चित्रकाराला चित्र पूर्ण करण्यास तब्बल पाच वर्षे लागली..त्यात काही चूक होऊ नये म्हणून त्यानं तेच चित्र आधी कागदावर काढलं.. यात त्यानं शेडींगची पाश्चात्य तंत्रं वापरली आहेत.. पण चित्रासाठी सारं साहित्य चिनी आहे.. चित्रातले अश्व कमी जास्त अंतरावर आहेत हे भासवण्यासाठी त्यानं पाश्चात्य तंत्र वापरलंय.. चित्रामध्ये त्यानं शंभर अश्व वेगवेगळ्या स्थितीमध्ये दाखवले आहेत.. चित्रात आपल्याला बारीक सारीक तपशीलासह झाडं दिसत आहेत.. दूरचे डोंगर धूसर दिसत आहेत.. उजव्या बाजूला नदीही दिसत आहे.. 

भाग १  (डावीकडून पहिला)

भाग २ (डावीकडून दुसरा )

भाग ३ (डावीकडून तिसरा)

भाग ४ (उजवीकडचा )

हे चित्र चीनमधल्या चित्रकलेच्या इतिहासातली एक अजरामर कलाकृती बनलं !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://archive.shine.cn/sunday/now-and-then/One-Hundred-Horses/shdaily.shtml

https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1991.134/

http://theme.npm.edu.tw/npmawards/langshining/pages/one_hundred_horses/en/index.html

http://www.comuseum.com/painting/masters/lang-shining/one-hundred-horses/

http://www.arthistoryarchive.com/arthistory/asian/Giuseppe-Castiglione.html

http://www.comuseum.com/painting/masters/lang-shining/one-hundred-horses/

चिनी टेरॅकोटा सैन्य

कुतूहल कलाविश्वातलं

चिनी टेरॅकोटा सैन्य

१९७४ मधली गोष्ट. चीनमधल्या 'झिआन्' नावाच्या शहराबाहेर काही लोक विहीर खोदत होते. विहीर खोदता खोदता त्यांना एक आश्चर्यकारक गोष्ट जमिनीत सापडली..

त्यांना मानवी आकाराचा युद्ध करण्यास सज्ज असणारा टेरॅकोटा मातीचा सैनिक त्यांना जमिनीत सापडला. त्यांनी सरकारी अधिकाऱ्यांना ही माहिती दिली.. मग काही काळात उत्खननतज्ञ मंडळी तिथं पोहोचली.. उत्खनन केल्यानंतर याठिकाणी जे काही सापडलं ते एक उत्खननातलं एक खूप मोठं आश्चर्य ठरणार होतं!!

या उत्खननात त्यांना अक्षरशः हजारो मातीचे सैनिक मिळाले. प्रत्येकाच्या चेहऱ्याची ठेवण वेगवेगळी,  चेहऱ्यावरचे हावभाव वेगवेगळे होते. या सैन्यात प्रत्येक सैनिकाची जागा आपापल्या हुद्द्याप्रमाणं ठरली होती. ह्या सैन्याचा आज जरी रंग गेला असला तरी एके काळी हे रंगवलेले होते याची कल्पना येते. उत्खननात त्यांच्या तलवारी, धनुष्यबाण आणि इतर शस्त्रंही सापडली आहेत. आपल्याला इथं मातीचे घोडे आणि लाकडी/सिरॅमिक रथही पाहावयास मिळतात.

काय होता हा सारा प्रकार? एवढ्या मोठ्या प्रमाणात मातीचं सैन्य कुणी, कधी आणि का बनवलं होतं?

हे सारं काम तब्बल 'सव्वादोन हजार'वर्षांपूर्वीचं होतं !! चीनच्या पहिल्या सम्राटानं हे सारं काम करवून घेतलं होतं. आपल्या कारकिर्दीत या सम्राटानं छोटी छोटी राज्यं एकत्र केली. राज्यांमध्ये बऱ्याच क्रांतिकारी सुधारणा घडवल्या. चीनची भिंत बांधण्याचा पहिला प्रयत्न ह्याच सम्राटानं केला!

वयाच्या तेराव्या वर्षी या सम्राटानं गादीवर येताच आपल्या कबरीचं काम सुरू केलं होतं. मृत्यूनंतरच्या जीवनामध्ये त्याला ह्या कबरीतल्या प्रतिकृती असणाऱ्या ह्या सैन्याची साथ मिळणार होती. जवळपास सात लाख कारागीर ही कबर बनवण्याचं काम कित्येक वर्षं करत होते असं मानण्यात येतं. सम्राटाच्या मृत्यूनंतर हे काम थांबवण्यात आलं.

या कबरीत जवळपास आठ हजार सैनिक असावेत असा अंदाज आहे. एका प्राचीन लेखाप्रमाणं - 'ह्या कबरीत राजवाड्यांच्या, कचेऱ्यांच्या प्रतिकृती आहेत. ह्यात नक्षीकाम असणारी बरीचशी मौल्यवान रत्नं, दुर्मिळ वस्तू आणि सुंदर नक्षीकाम असणारी भांडीही आहेत. त्या भागातल्या नद्या, झरे यांच्याही प्रतिकृती आहेत. पाणी दर्शवण्यासाठी पारा वापरला गेलाय.' आज कबरीत पारा सापडत नसला तरी तिथल्या मातीत पाऱ्याचं प्रमाण जास्त आढळलंय. यावरून प्राचीन लेखातल्या किमान काही गोष्टी तरी सत्य असल्याचं मानण्यात येतं. कबरीच्या आजूबाजूला प्रायोगिक तत्वावर खोदलेल्या खड्ड्यांमध्ये नर्तक, संगीत वादक मंडळी यांच्या आपली कला सादर करतानाच्या प्रतिकृती सापडल्या आहेत. नंतर मात्र हे खोदकाम थांबवण्यात आलं. प्राचीन कबर (खोदकाम न करता) जशी आहे त्या अवस्थेत ठेवणं योग्य असल्याचं सांगण्यात येतं. (खरंतर कबरीचं खोदकाम केलंच गेलेलं नाही, आजपर्यंतचं सारं उत्खनन आजूबाजूचंच आहे.)

ही कबर म्हणजे जगातलं खूप मोठं आश्चर्य आहे हे मात्र निश्चित !! 

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://mymodernmet.com/terracotta-warriors/

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Terracotta_Army?wprov=sfla1

https://www.nationalgeographic.com/archaeology-and-history/archaeology/emperor-qin/

हे जग एक रंगभूमी आहे

ओळख कलाकृतींची

हे जग एक रंगभूमी आहे..

"हे सारं जग म्हणजे एक रंगभूमी आहे.." ह्या शब्दांनी सुरु होणार शेक्सपिअरच्या एका नाट्यातील जगप्रसिद्ध स्वगत आहे..  हे नाटक आहे 'as you like it'.. शेक्सपिअर जगाला रंगभूमीची उपमा देताना इथल्या माणसांची तुलना अभिनेत्यांशी करतो..  माणसाला इथं एक प्रकारे ७ भूमिका पार पाडाव्या लागतात..  १७९८ ते १८०१ च्या दरम्यान रॉबर्ट स्मर्क नावाच्या एका चित्रकारानं ह्या विषयावर एक चित्रमालिका काढली.. त्यानं माणसाच्या आयुष्यातल्या शेक्सपिअरनं सांगितलेल्या ७ अवस्थांवर ७ चित्रं काढली..

ह्या जगात प्रवेश केल्यानंतर माणूस पहिली भूमिका पार पाडतो ती लहान बाळाची..  बाळ संपूर्णपणे परावलंबी असते...  बाळ वरचेवर रडत असते आणि ते दाईच्या अंगावर ओकारीही करू शकते.. पहिल्या चित्रात आपल्याला दाईनं बाळाला घेतलेलं दिसतंय.. 

नंतरची भूमिका असते शाळकरी मुलाची.. बाळ असतानाचं स्वातंत्र्य आता संपून जातं.. आता  त्याची आयुष्यात शिस्त ह्या प्रकाराची ओळख होते.. शेक्सपिअरच्या काळातल्या शाळा खूप कडक असायच्या.. इच्छा असो व नसो ह्या वयात मुलांना शाळेत जावं लागायचं.. दुसऱ्या चित्रात आपल्याला शाळेत जाणारा मुलगा दिसतोय.. 

यानंतर आयुष्यातलं किशोर वय सुरु होतं.. हे वय असतं प्रेमकविता रचण्याचं.. शेक्सपिअरच्या काळात 'रोमिओ आणि ज्युलिएट' हे प्रेमिकांचे आदर्श होते.. तिसऱ्या चित्रात आपल्याला प्रेमकाव्य लिहिणारा किशोर दिसतोय.. 

पुढच्या वयाची तुलना शेक्सपिअरनं सैनिकांशी केलीये.. ह्या वयात माणूस गरम रक्ताचा असतो.. स्वतःची प्रतिमा बनवण्यासाठी तो धडपडत असतो.. या वयात त्याला युद्धाची आवड असते.. स्वभाव काहीसा बंडखोर वृत्तीचा असतो.. ह्या वयात माणूस महत्वाकांक्षी असतो आणि तो कसलीही जोखीम पत्करायला घाबरत नाही.. चौथ्या चित्रात आपल्याला एक सैनिक दिसतोय..

माणासाच्या या पुढच्या वयाची तुलना शेक्सपिअरनं न्यायमूर्तीशी केलीये.. आयुष्यात बरेच खडतर अनुभवांनी माणसाला आता शहाणपण आलेलं असतं.. पूर्वीसारखं आता गरम रक्त आणि बंडखोर वृत्ती राहिलेली नसते.. आयुष्यातल्या वास्तवाचा आता त्यानं स्वीकार केलेला असतो.. पाचव्या चित्रात आपल्याला अनुभवाचे बोल व्यक्त करणारी व्यक्ती दिसतीये..

या नंतरच्या वयात बऱ्याच समस्या सुरु होतात.. पूर्वीसारखा त्याला आदर आणि मान मिळत नाही.. स्वतःच्या चिंतांच्या विश्वात तो गुरफटून जातो.. आपण कसं दिसतो याकडंही तो आता फारसं लक्ष देत नाही.. या वयात त्याची स्मरणशक्तीही कमी होते.. ह्या वयात तो इतरांकडून चेष्टेचा विषय बनतो..  सहाव्या चित्रात आपल्याला ह्या वयातल्या व्यक्ती दिसताहेत..

ह्या नंतरचं वय म्हणजे आयुष्यातला शेवटचा टप्पा.. ह्या वयात माणूस पुन्हा एकदा परावलंबी बनतो.. त्याचा जगाशी संवाद एक प्रकारे थांबतो.. सातव्या चित्रात आपल्याला खूप वयोवृद्ध माणूस दिसतोय.. बाजूला टेबलवर औषधं दिसत आहेत.. टेबलच्या बाजूला कुबड्याही आहेत.. वयोवृद्ध माणसाचे डोळे काम करत नाहीयेत असं वाटतं..

ज्या कल्पकतेनं शेक्सपिअरनं माणसाच्या जीवनावर भाष्य केलं, त्याला ह्या चित्रकारानं कॅनव्हासवर आणताना न्याय दिला हे मानावं लागेल !!

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

http://www.sl.nsw.gov.au/learning/shakespeares-seven-ages-man

https://www.thoughtco.com/shakespeares-seven-ages-of-man-2831433

https://www.revolvy.com/page/The-Seven-Ages-of-Man-%28painting-series%29

आराधना करणारा पुरूष

कुतूहल कलाविश्वातलं

आराधना करणारा पुरुष

प्राचीन सुमेरियामधली गोष्ट.. काळ सर्वसाधारण ४५०० ते ५००० वर्षांपूर्वीचा.. याकाळात सुमेरियामध्ये (म्हणजे आजच्या इराक मध्ये) वेगवेगळ्या देवतांची मंदिरे होती.. ह्या सुमेरियन लोकांची एक प्रथा होती - जेंव्हा दैनंदिन कामं करण्यामध्ये ही मंडळी व्यस्त असत तेंव्हा ते स्वतःच्या वतीनं मंदिरामध्ये एक छोटीशी मूर्ती ठेवत.. ही मूर्ती असायची देवाची आराधना करणाऱ्या माणसाची.. त्यांची अशी समजूत होती की मूर्तीचा मालक मंदिरात नसला तरी ही मूर्ती जोपर्यंत मंदिरात आहे तोपर्यंत देवाची आराधना चालूच राहील.. ह्या अशा मूर्ती फक्त श्रीमंत लोकांकडेच नव्हे तर सर्वसामान्य लोकांकडेही असायच्या..  ह्या मूर्ती खूप कठीण अशा खडकापासून बनवल्या जायच्या नाहीत.. तिथं विपुल प्रमाणात मिळणाऱ्या दगडापासून ह्या बनवल्या जायच्या.. ह्याचा अर्थ दीर्घ काळ टिकवण्याच्या उद्देशानं ह्या बनवल्या नव्हत्या.. इराकमध्ये ह्या मूर्ती भरपूर प्रमाणात सापडल्या आहेत..

आपण चित्रात दिलेल्या मूर्तीकडं थोडंसं जवळून पाहू.. आपल्याला जाणवणारी पहिली गोष्ट म्हणजे ही मूर्ती अगदी प्रमाणबद्ध, वास्तव माणसाशी जुळणारी अशी नाही आहे.. माणसाचे वेगवेगळे अवयव यात भौमितिक आकार वापरत दाखवण्याचा प्रयत्न केलाय.. उदा. केसांच्या ऐवजी लाटा दाखवण्यात आलेत..  दाढी आणि केस लाटांच्या स्वरूपात छातीपर्यंत आलेले दाखवले आहेत.. त्यामुळं ह्या माणसाची हनुवटी किंवा गळा आपल्याला दिसत नाही.. त्याचं डोकं काहीसं घनगोलाकार आहे.. भुवया अर्धवर्तुळाकृती आहेत.. ओठाच्या ऐवजी दोन आयत दाखवण्यात आलेले आहेत..  नाक अगदी त्रिकोणी आहे..  भुवयांखाली मोठे मोठे केलेले डोळे आहेत.. मोठमोठाले डोळे दीर्घकाळ चालणारी आराधना सुचवतात..

मूर्तीमधल्या माणसाचे दंड उरलेल्या हातापेक्षा जाड आहेत.. आराधना करण्यासाठी हात जोडलेले आहेत.. शरीराचा हातखालचा भाग दंडगोलाकृती दाखवला आहे.. आणि या दंडगोलातला वरचा निम्मा भाग गुळगुळीत आहे तर खालच्या निम्म्या भागावर उभ्या रेषा आहेत.. काही लोकांच्या मते ते कापड मेंढीच्या चामड्यापासून बनलंय.. हे खरं असेल तर ही मूर्ती एखाद्या पुजाऱ्याची असावी असं मानण्यात येतं..

अशा आराधना करणाऱ्या माणसांच्या वेगवेगळ्या आकाराच्या मूर्ती सापडल्या आहेत.. समाजात असणाऱ्या वेगवेगळ्या स्थानाप्रमाणं ह्या मूर्तींचे आकार लहान मोठे असावेत असं मानण्यात येतं.. आराधना करणाऱ्या पुरुष आणि स्त्री अशा दोघांच्याही मूर्ती आढळून येतात.. काही काही मूर्तींवर त्या ज्या व्यक्तीला दर्शवितात त्यांच्याविषयी (म्हणजेच मूर्तींच्या मालकांविषयी) थोडक्यात माहिती कोरण्यात आलेली आहे.

ही मूर्ती सध्या न्यूयॉर्क मधल्या  The Metropolitan Museum of Art मध्ये आहे. 

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/40.156/

https://anmriblog.wordpress.com/2014/10/23/standing-male-worshiper/

तराजू घेतलेली स्त्री

ओळख कलाकृतींची

तराजू घेतलेली स्त्री

सतराव्या शतकातला एक महान डच चित्रकार म्हणजे 'वेर्मीर' . 'तराजू घेतलेली स्त्री' हे त्याचं खोल अर्थ असणारं चित्र.

ह्या चित्रात निळं जॅकेट घातलेली एक स्त्री खोलीच्या कोपऱ्यात एका टेबलासमोर एकटीच उभी आहे. तिच्या उजव्या हातात एक (रिकामाच असणारा) तराजू आहे आणि ती खाली पाहत तो तराजू स्थिर होण्याची वाट बघत आहे. खोलीच्या मागील भिंतीवर तिच्या मागे, गडद रंगातलं 'अंतिम न्यायनिवाडा' (The last judgement) या विषयावरचं एक पेंटिंग आहे.  तिच्या समोरच एक आरसाही आहे. एक निळ्या रंगाचे कापड, दागिन्यांच्या उघडलेल्या पेट्या, दोन मोत्यांच्या माळा आणि एक सोनेरी साखळी आपल्याला टेबलवर दिसते. ह्या स्त्रीच्या चेहऱ्यावर एक प्रकारचे निर्विकार भाव दिसतात अन् एक प्रकारची मानसिक शांती जाणवते.

ह्या चित्राला अर्थ प्राप्त होतो ते मागे भिंतीवरच्या चित्रामुळं. ते चित्र आहे 'अंतिम न्यायनिवाडा' या विषयावरचं. तराजूचं आणि न्यायनिवाड्याचं एक खास नातं आहे. दोन्हींमध्ये समतोलाला प्रचंड महत्व आहे. ख्रिस्ती धर्माप्रमाणं या अंतिम न्यायनिवाड्याच्या दिवशी परमेश्वर प्रत्येकानं केलेल्या पापपुण्याप्रमाणं प्रत्येकाला न्याय देतो. स्त्रीच्या डोक्याच्या उजव्या बाजूला भिंतीवर टांगलेल्या चित्राच्या आत आपल्याला पुण्यकर्म केलेले लोक दिसतात तर डाव्या बाजूला पाप केल्यानं शिक्षा मिळालेले लोक दिसतात. स्त्रीच्या समोर भौतिक वैभवाचं प्रतीक असणार्‍या गोष्टी आहेत. आणि तिच्या मागं पापपुण्याप्रमाणं परमेश्वराकडून होणार्‍या न्यायनिवाड्याचं प्रतीक आहे; ह्या अंतिम न्यायनिवाड्याचं भान ठेवत ती तराजूमध्ये (भौतिक जीवनात) समतोल साधण्याचा प्रयत्न करत आहे. 

हे चित्र सध्या आहे वॉशिंग्टन (अमेरिका) इथल्या नॅशनल गॅलरी ऑफ आर्ट या वस्तुसंग्रहालयात.

- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

https://artsandculture.google.com/asset/woman-holding-a-balance/-wHFDKu7-mhjtQ

https://www.nga.gov/collection/art-object-page.1236.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Woman_Holding_a_Balance

https://www.khanacademy.org/humanities/monarchy-enlightenment/baroque-art1/holland/v/vermeer-woman-with-balance

ट्रॅजेडी ,कॉमेडी आणि डेव्हिड गॅरिक

ओळख कलाकृतींची

ट्रॅजेडी ,कॉमेडी आणि डेव्हिड गॅरिक

     डेव्हिड गॅरिक हा अठराव्या शतकातील इंग्लंडमधला एक प्रसिद्ध नाट्य-अभिनेता..खरं तर आपण त्याला नटसम्राट म्हणू शकू. अगदी सर्व प्रकारच्या भूमिका तो अगदी लीलया पेलायचा.अठराव्या शतकातल्या रंगभूमीवर त्यानं आपला कायमचा ठसा उमटवला.. भूमिका कशीही असो, डेव्हिड त्यात जीव ओतायचा.

      प्रसिद्ध इंग्रज चित्रकार 'जोशुआ रेनॉल्डस्' नावाच्या चित्रकारानं  ह्या गॅरिकचं एक चित्र काढलं. डेव्हिड विनोदी आणि गंभीर अशा दोन्ही उत्तम रित्या भूमिका पार पाडायचा..या चित्रकारानं गॅरिकला ओढताना दोन देवता दाखवल्या. प्राचीन ग्रीसमध्ये साहित्य, कला, विज्ञान यांच्या देवताना म्यूज म्हणतात. यापैकी एक 'थालीया' नावाची म्यूज आहे. ती 'कॉमेडी' (सुखात्मिका) आणि एका प्रकारच्या काव्याची देवता आहे. तर 'मेलपोमेन' नावाची एक म्यूज शोकांतिकेची देवता आहे.. रेनॉल्ड्सनं त्याला 'थालीया' आणि 'मेलपोमेन' या दोघींकडून ओढलं जाताना दाखवलंय..

      शोकांतिकेच्या देवतेनं ,मेलपोमेननं एका हातानं त्याला मनगटाला पकडलंय तर दुसरा हात वर करून ती त्याला काहीतरी सांगतेय.. तिचे कपडे निळ्या रंगाचे आहेत.. (तिचे हातावर असणारे कपडे, डोक्यावरचा पदर, शोक दर्शवतात.) चेहऱ्यावर गंभीर भाव आहेत तर पार्श्वभूमीला गडद रंगाची छटा आहे.त्याच्या कपड्याचा गडद भाग तिच्या बाजूलाच आहे. याउलट, दुसऱ्या बाजूला हसऱ्या चेहऱ्यानं 'थालीया' त्याला ओढत आहे.. थालीयाचे केस सोनेरी आहेत.. तिचे कपडे, तिची पार्श्वभूमी उजळ रंगाची आहे.

       गॅरीकच्या चेहऱ्यावरचे भाव फार सुचकरित्या प्रकट झाले आहेत.तो नट आहे , कलाकार आहे. त्यामुळे ट्रॅजेडी आणि कॉमेडी  दोन्हींमध्ये तो कुणालाही झुकते माप न देता समतोल साधण्याचा प्रयत्न करीत आहे.शोकांतिकेची देवता आणि सुखात्मिकेची देवता दोघीही त्याला ओढत आहेत.पण तो शोकांतिकेकडे बघून अतिशय उत्साहाने, आनंदाने बघतो आहे.म्हणजे एक नट कलाकार म्हणंन दोन्हींचा तो मेळ साधण्याचा प्रयत्न करीत आहे.

      रेनाॅल्ड्सच्या चित्रांपैकी या चित्राचा सर्वाधिक अभ्यास केला जातो.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

https://waddesdon.org.uk/david-garrick-tragedy-comedy-joshua-reynolds/

https://en.wikipedia.org/wiki/David_Garrick_Between_Tragedy_and_Comedy

शहाणपणाचं रूपकचित्रण

ओळख कलाकृतींची

शहाणपणाचं रूपकचित्रण

प्राचीन ग्रीस मध्ये 'सेरॅपीस' नावाच्या एका देवतेसोबत कधी कधी एक विचित्र प्राणी दाखवला जायचा. या प्राण्याला ३ डोकी होती. यातलं एक लांडग्याचं, एक सिंहांचं तर एक कुत्र्याचं डोकं होतं. हा प्राणी 'काळ' दर्शवायचा. यातला लांडगा भूतकाळाचं प्रतीक होता जो आपली स्मरणशक्ती वेगवेगळ्या आठवणींनी फस्त करतो. भुकेला सिंह (काहीतरी करण्याची भूक असणारा) वर्तमानकाळ दर्शवतो. तर पुढच्या दिशेनं पळणारा कुत्रा भविष्यकाळ दर्शवतो.

१५५० मध्ये इटलीमध्ये 'कॅमिलो' नावाच्या विचारवंताचं एक पुस्तक प्रकाशित झालं. या पुस्तकात त्यानं मानवी स्मरणयंत्रणेची तुलना त्यानं ग्रीक नाट्यगृहाशी केली होती. त्यानं मांडलेल्या 'theatre of memory'या संकल्पनेत एका स्तंभावर त्यानं तीन तोंडांचा प्राणी दाखवला होता - ही तीन तोंडं होती लांडगा, सिंह आणि कुत्रा यांची. हे पुस्तक बऱ्यापैकी गाजलं होतं.

याच दशकात 'टिटीयान' नावाच्या एका सुप्रसिद्ध चित्रकारानं एक चित्र काढलं. ते चित्र आज 'शहाणपणाचं रूपकात्मक चित्रण' म्हणून ओळखलं जातं. या चित्रात त्यानं माणसाचे तीन वयातले चेहरे आणि तीन प्राण्यांची तोंडं दाखवली आहेत. चेहऱ्यांना जे रंग दिलेत तेही त्या त्या काळाला अनुसरून आहेत. भविष्यकाळासाठी अगदी लखलखीत उजळलेला चेहरा आहे. वर्तमानासाठी मध्यम थोडा उज्ज्वल ,थोडी सावळी झाक असलेला आणि भूतकाळ मात्र गडद सावळा,जो निघून गेलाय कधीच परत न येण्यासाठी; म्हणजे त्यामधील तेज नाहीसे झाले आहे.

एका अर्थानं या चित्रात त्यानं मानवी जीवनातल्या तीन अवस्था  दाखवल्या आहेत. चित्राचा दुसरा असाही अर्थ लावण्यात येतो की यातला डावीकडचा वृद्ध चेहरा मागं भूतकाळाकडं पाहतो, मधला पोक्त चेहरा आपल्याकडं वर्तमानकाळात पाहतो तर उजवीकडचा युवक चेहरा येणाऱ्या भविष्यकाळाकडं पाहतो.

      याशिवाय या चित्राला एक तिसरा (आणि महत्वाचा) अर्थ आहे. चित्राच्या वरच्या भागात चित्रकारानं लॅटीन भाषेत अस्पष्ट प्रकारे अशा अर्थाचं काहीतरी लिहिलंय:

'भूतकाळातल्या अनुभवांच्या आधारे (हे वृद्धाच्या डोक्यावर लिहिलंय)
आपण वर्तमानात शहाणपणानं वागतो (हे मधल्या चेहऱ्यावर लिहिलंय) अणि
भविष्यातल्या समस्या टाळतो (हे उजवीकडच्या चेहऱ्यावर लिहिलंय).'

     म्हणूनच या चित्राला 'शहाणपणाचं रुपकचित्रण' असं नाव पडलं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.artinsociety.com/titian-prudence-and-the-three-headed-beast.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Allegory_of_Prudence

रॅलेचं बालपण

कुतूहल कलाविश्वातलं

रॅलेचं बालपण

    सोळाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्लंडमध्ये एक कवी, लेखक आणि विद्वान असणारा साहसी दर्यावर्दी होऊन गेला. त्याचं नाव होतं वॉल्टर रॅले. एलिझाबेथ राणीच्या कारकिर्दीत त्यानं अमेरिकेच्या तीन सफरी केल्या.

     त्यानं अमेरिकेमध्ये इंग्रज लोकांच्या वसाहती बसवण्याचे  महत्वाचं काम केलं. पण एलिझाबेथ राणीनंतर गादीवर आलेल्या जेम्स राजाच्या हत्येच्या कटात तो पकडला गेला. त्यात त्याला मृत्युदंडाची शिक्षा झाली होती तरी नंतर त्यात बदल करून त्याला जन्मठेपेची शिक्षा मिळाली. काही वर्षांनी दक्षिण अमेरिकेमध्ये सोन्याचा शोध घेण्यासाठी त्याची मुक्तता करून त्याला सफरीवर पाठवण्यात आलं. पण त्यानं परस्परच तिकडं स्पेनच्या लोकांची जमीन बळकावली. राजा जेम्सनं त्याला परत इंग्लंडमध्ये आणून मूळची मृत्युदंडाची शिक्षा पुन्हा दिली. हा रॅले नंतर इंग्रज लोकांचा आवडता हिरो बनला. बीबीसीनं घेतलेल्या एका मतचाचणीप्रमाणं वॉल्टर रॅले हा इंग्रजांच्या इतिहासात सर्वात महान १०० शंभर इंग्रजांपैकी एक मानला जातो.

     एकोणिसाव्या शतकात होऊन गेलेल्या जॉन मिलैस नावाच्या एका विख्यात इंग्रज चित्रकारानं ह्या चित्रात त्याचं बालपण दाखवलंय. त्या काळात प्रकाशित झालेल्या रॅलेच्या एका चरित्राप्रमाणं रॅले लहानपणी खलाशी लोकांकडून समुद्रातल्या विस्मयकारक गोष्टी ऐकायचा. या गोष्टींमधूनच त्याला समुद्राविषयी आकर्षण वाटायला लागलं. चित्रकारानं या चित्रात रॅले आणि त्याचा भाऊ खलाशाकडून कथा ऐकताना दाखवलेत.

       खलाशी समुद्राकडं बोट दाखवतोय. छोट्या रॅलेनं डोळे विस्फारले आहेत. चित्रात डाव्या बाजूला एक खेळण्यातला जहाज दाखवलंय. भविष्यातील, रॅलेच्या समुद्रातल्या सफरींचे, ते प्रतीक आहे. उजव्या बाजूला एक जहाजाचा नांगर दिसतो. त्याचं टोक धारदार दाखवलंय. धारदार शस्त्रानं रॅलेचा शेवटी झालेला शिरच्छेद यातून सुचवलाय.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.tate.org.uk/art/artworks/millais-the-boyhood-of-raleigh-n01691

https://picturesinpowell.com/2013/06/29/the-boyhood-of-raleigh/

http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/raleigh_walter.shtml

https://www.history.com/topics/exploration/walter-raleigh

न्यायदेवता

ओळख कलाकृतींची

न्यायदेवता

'जस्टिशिया' हे रोमन संस्कृतीमधील न्यायाला दिलेलं व्यक्तिरूप. हीच जस्टिशिया पुढं रोमन संस्कृतीमधली न्यायदेवता बनली. या न्यायदेवतेची नंतर मंदिरं बांधली जाऊ लागली. या न्यायदेवतेची दोन वैशिष्ट्यं होती - तिच्या एका हातात तराजू असायचा तर दुसर्‍या हातात तलवार असायची !!

यातली तराजूची कल्पना प्राचीन इजिप्तमधल्या संस्कृतीमधून आली होती. प्राचीन इजिप्तमध्ये तराजूचा आणि न्यायाचा असणारा संबंध आपण पूर्वीच्या एका पोस्टमध्ये (प्राचीन इजिप्तमधली कला - ४) पाहिलाय.

दुसर्‍या हातात असणारी तलवार न्यायदेवतेचा असणारा अधिकार दाखवत होती. न्यायाची अंतिमता आणि वेग तलवारीमुळं दिसून येत होता.

न्यायदेवतेच्या याच संकल्पनेवर सोळ्याव्या शतकात स्वित्झर्लंडमधल्या एका शहरात एक कारंजाचा भाग असणारा एक पुतळा उभा करण्यात आला. या पुतळ्यात न्यायदेवतेच्या एका हातात तराजू आणि दुसऱ्या हातात तलवार होती. परंतु याशिवाय अजून एक नवीन गोष्ट या पुतळ्यात दाखवण्यात आली होती - ती म्हणजे देवतेच्या डोळ्यावर असणारी पट्टी! ही डोळ्यावरची पट्टी कायद्यासमोर असणारी सर्वांची समानता दाखवत होती. या न्यायदेवतेच्या पायाशी सम्राट, पोप, सुलतान आणि नगरपालिकाप्रमुख अशी अधिकार असणारी मंडळी दाखवली होती. या सर्वांपेक्षा न्यायदेवतेचे असणारे श्रेष्ठ स्थान त्यातून स्पष्ट होत होते.

स्वित्झर्लंडच्या राष्ट्रीय महत्त्वाच्या सांस्कृतिक वारशांमध्ये या कारंजाचा समावेश होतो.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:
https://berninside.ch/en/talesofthecity/mein-lieblingsbrunnen-der-gerechtigkeitsbrunnen-in-bern/

https://en.wikipedia.org/wiki/Gerechtigkeitsbrunnen_(Bern)

स्वात खोऱ्यातलं दुर्गादेवीचं जुनं शिल्प

कुतूहल कलाविश्वातलं

स्वात खोऱ्यातलं दुर्गादेवीचं जुनं शिल्प

हे शिल्प आहे आठव्या शतकातलं. आजच्या पाकिस्तानातल्या स्वात खोऱ्यातलं. हे शिल्प पितळेचं आहे. या शिल्पात दुर्गेनं महिषासुराचा केलेला वध दाखवलाय. पण ह्या शिल्पात सर्वसाधारणपणे दुर्गेच्या शिल्पांमध्ये दाखवतात, त्यापेक्षा काही गोष्टी वेगळ्या प्रकारे दाखवल्या आहेत.

पुराणातल्या कथेप्रमाणं, दुर्गेशी झालेल्या लढाईमध्ये हा दैत्य आपलं रूप बदलत होता. रूप बदलता बदलता त्यानं म्हशीचं रूप घेतलं. दुर्गादेवीनं म्हशीचं शीर धडापासून वेगळं केलं. मग त्या प्राण्याच्या कापलेल्या गळ्यातून दैत्य बाहेर आला. यानंतर देवीनं त्रिशूळानं त्याचा वध केला.          

उत्तर भारतात सर्वसाधारणपणे महिषासुराचा वध करणारी दुर्गा उभी, आक्रमक पवित्र्यात असते. पण ह्या शिल्पामध्ये असणारी दुर्गा बसलेली आहे. दक्षिण भारतात मात्र बसलेल्या अवस्थेत महिषासुराला मारणारी दुर्गा दिसू शकते. सातव्या शतकात बनवल्या गेलेल्या तामिळनाडूमधील 'ममलपूरम्' इथल्या मंदिरातली दुर्गा हे बसलेल्या दुर्गेच्या शिल्पाचं पहिलं उदाहरण मानलं जातं. दक्षिण भारतातल्या चोला घराण्याच्या कारकिर्दीत शिल्पांमध्ये बसलेली दुर्गा दाखवणं दुर्मिळ नव्हतं. अशा वेळी दुर्गा चौकोनी आसनावर बसलेली असायची. या शिल्पातलं तिचा डावा पाय चौकोनी आसनावरून जमिनीवर ठेवणं आणि तिनं उजव्या पायानं म्हशीवर दाब देणं हे वैशिष्ट्य मात्र इतर कुठही बघायला मिळत नाही.

म्हशीचा गळा कापल्यावर त्यातून छोटासा दैत्य बाहेर पडताना दिसतोय. तर त्याला बाहेर काढण्यासाठी दुर्गा त्रिशूळानं म्हशीच्या पाठीवर वार करताना दिसतीये. तिच्या वरच्या हातात तलवार आहे. एका हातात पात्रही आहे. तिच्या उजव्या कानात वेटोळं असणारी काहीतरी वस्तू (बहुतेक साप) आहे तर डाव्या कानात फुलांचं आभूषण आहे. डोक्यावरचा किरीटासारखा दागिना, त्याचे डावीकडचे आणि उजवीकडचे भाग ही काश्मीरमधल्या दागिन्यांची खासियत आहे. कपाळावर तिसरा डोळा ठळकपणे दिसून येतोय. केसांची असणारी एकच वेणी हेदेखील या शिल्पाचं खास वैशिष्ट्य आहे. 

हे पितळेचं शिल्प इ.स. ७०० दरम्यान (आजच्या पाकिस्तानातल्या) स्वात खोऱ्यात बनवलं गेलं असं मानण्याचं अजून एक कारण म्हणजे त्याच काळातल्या बौद्धधर्मातल्या बुद्ध आणि तारा यांच्या त्याठिकाणी सापडलेल्या मूर्ती! दुर्गेच्या मूर्तीत आणि या मूर्त्यांमध्ये बरंचसं साम्य आहे. बुद्धांच्या आणि दुर्गेच्या चेहऱ्याची ठेवण बरीचशी सारखी आहे. दोन्ही मूर्त्यांमध्ये नाक मोठं आहे. ताराच्या आणि दुर्गेच्या शरीराच्या वरच्या भागाची ठेवण सारखीच आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

Indian sculpture - volume 2 - Pratapaditya Pal

https://en.wikipedia.org/wiki/Mahishasura

महिषासूराचा वध करणारी दुर्गादेवी

कुतूहल कलाविश्वातलं

महिषासूराचा वध करणारी दुर्गादेवी

हे वालूकाश्मातलं शिल्प आहे मूळचं राजस्थानातलं. सर्वसाधारण १० व्या शतकात हे शिल्प बनवलं गेलं. एखाद्या मंदिराच्या बाहेरच्या भिंतीवर बाहेरच्या बाजूला ठेवण्यासाठी हे शिल्प बनवलं असावं असं मानण्यात येतं. दुर्गादेवी आणि महिषासूर यांच्यामधली लढाई या शिल्पात दाखवण्यात आली आहे. देवीला ६ हात दाखवलेले आहेत. जाणकारांच्या मते तिच्या वेगवेगळ्या हातात दिसणार्‍या गोष्टी म्हणजे बाणांचा भाता (उजवा खालचा हात), धनुष्य (डावा मधला हात), तलवार (उजवा मधला हात), त्रिशूळ (उजवा वरचा हात), घंटा (डावा वरचा हात) आणि ढाल (डावा खालचा हात) अशा आहेत. तिचं वाहन असणारा सिंहदेखील लढण्यामध्ये सहभागी झालेला दिसतोय. दैत्य महिषासूर याच्याकडं तलवार हे एकमात्र शस्त्र आहे. 

शिल्पकारानं सुचवल्याप्रमाणं दुर्गादेवी आणि महिषासूर यांच्यात कसलीच बरोबरी नाही. अशा प्रकारच्या कलाकृतींमध्ये देवीला प्राणी आणि दैत्य यांच्यापेक्षा मोठं स्थान देण्यासाठी त्यांचा आकार मोठा दाखवण्यात येतो. त्यामुळं हे आकार प्रतीकात्मक असतात. दैत्य हल्ला चढवण्यासाठी तयार दिसतो, पण तोपर्यंत देवीचं वाहन असणार्‍या सिंहानं मागून म्हशीवर हल्ला केलेला दिसतो. दोन्हीही योद्ध्यांच्या चेहऱ्यावर शांत भाव दिसतात.    

या शिल्पात देवीची हालचाल, तिची गती जाणवते  तर दैत्य वळलेला दिसतो..

नस्ली हिरामानेक आणि त्याची बायको अॅलिस हे  दांपत्य आशियाई कलाकृतींच्या व्यापारात होते. (नस्ली मुळचा मुंबईत जन्मलेला पारशी-अमेरिकन, पण नंतर तो अमेरिकेत जाऊन स्थायिक झाला). त्यांच्याकडच्या संग्रहात हे शिल्प होतं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

*संदर्भ :

Indian sculpture - volume 2 - Pratapaditya Pal

https://en.wikipedia.org/wiki/Mahishasura

असिता ऋषींची भविष्यवाणी

ओळख कलाकृतींची

असिता ऋषींची भविष्यवाणी

कोलकात्याच्या इंडियन म्यूझियममधला हा एक शिल्पाचा तुकडा. हे शिल्प सर्वसाधारण इ. पू. २०० ते इ. पू. १०० या कालावधीत बनवलं गेलं होतं. एका स्तूपाच्या पायावर हे शिल्प होतं.

असिता नावाच्या ऋषींनी बाळ सिद्धार्थचं भविष्य सांगतानाचा प्रसंग यात दाखवलाय. शिल्पामध्ये बाल्यावस्थेतला सिद्धार्थ असिता ऋषींच्या मांडीवर आहे. त्यांनी सांगितलेल्या भविष्याप्रमाणं सिद्धार्थ मोठेपणी एकतर महान चक्रवर्ती किंवा धर्मक्षेत्रातला सर्वोच्च अधिकारी असं बनणार होता. त्यांना बुद्धांच्य़ा जन्माचा एक प्रकारे दृष्टांत झाल्यावर ते कपिलवास्तुमध्ये आले. महाराज शुद्धोदन (गौतम बुद्धांचे पिता) यांनी त्यांचं स्वागत केलं. त्यांनी सिद्धार्थ बाळाला असिताऋषींकड दिलं. ऋषींनी बाळाकडं पाहाताच त्यांना सर्वज्ञानी बुद्ध बनण्याची सारी चिन्हं बाळामध्ये दिसली. तसं भविष्य त्यांनी सांगितलं. पण पुढच्याच क्षणी त्यांच्या डोळ्यातून अश्रू वाहू लागले. कारण त्यांचं स्वत:च आयुष्य संपत आलं होतं आणि गौतम बुद्धांचं महान जीवन पाहणं त्यांच्या नशिबात नव्हतं.

शिल्पामध्ये आपल्याला असिता ऋषींच्या मांडीवर सिद्धार्थ बाळ दिसतो. त्यांच्या समोर आसनावर  असणारी व्यक्ती म्हणजे महाराज शुद्धोदन. शिल्पातलं त्यांचं डोकं तुटून गेलंय. असिता ऋषींच्या मागं स्तंभाच्या बाजूला उभी असणारी व्यक्ती म्हणजे त्यांचा पुतण्या नरदत्त असावा असं मानण्यात येतं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

https://artsandculture.google.com/asset/prediction-of-asita/3QG6gQzvczMWmA

https://dhammawiki.com/index.php/Asita

बेकरीवाल्याची गाडी

ओळख कलाकृतींची

बेकरीवाल्याची गाडी

सॅम्युएल वॅन हुगस्ट्रॅटेन नावाचा एक चित्रकार, कवी आणि लेखक असणारा प्रतिभावंत सतराव्या शतकात होऊन गेला. त्याचं एक चित्रकलेवरचं पुस्तक प्रसिद्ध आहे. या पुस्तकात त्यानं चित्रांचं वर्गीकरण तीन भागांत केलं. यामध्ये स्थिरचित्र प्रकारात मोडणाऱ्या चित्रांना (still life paintings) त्यानं सर्वात खालचं स्थान दिलं. कारण या प्रकारात फक्त थेट निरीक्षण आणि कौशल्य यांची गरज असे. समोर जे काही दिसतं ते कॅनव्हासवर उतरवणं एवढाच भाग या प्रकारच्या चित्रात असे. त्यानं ऐतहासिक चित्रांना सर्वात उच्च दर्जाचं मानलं. या प्रकारच्या चित्रांमध्ये चित्रकारानां कल्पनाशक्तीचा वापर करत चित्रातले प्रसंग, व्यक्ती यांची चित्रं काढावी लागत. या चित्रांचे विषय बायबल, पुराणं किंवा इतिहास यातले प्रसंग असत.

या दोन प्रकारांच्या मध्ये असणाऱ्या चित्रांच्या प्रकारात दैंनदिन जीवनातले प्रसंग येत. सामान्य जनतेच्या आयुष्यातले सुखदुःखाचे प्रसंग, चाकोरीबध्द आयुष्यातले प्रसंग यात चित्रित केलेले असत. या चित्रांना अगदी उच्च दर्जाचं मानण्यात येत नसलं तरी ही चित्रं भरपूर प्रमाणात काढली जायची आणि या चित्रांना किंमतही चांगली मिळायची. या प्रकारच्या चित्रांच्या विषयांमध्ये प्रचंड विविधता असायची. नंतरच्या काळात चित्रांचा हा प्रकार 'जाॅनर् पेंटिंग्ज' या नावानं ओळखला जाऊ लागला.         

इथं दिलेलं 'बेकरीवाल्याची गाडी' हे याच प्रकारातलं चित्र. १६५६ मध्ये फ्रेंच चित्रकार मिकेलीन नावाच्या चित्रकारानं हे चित्र काढलं. या प्रकारातल्या चित्रांमध्ये बहुतेकवेळा कलाकारमंडळी ग्रामीण भागातल्या जीवनाचं चित्रण करायची. पण मिकेलीन बऱ्याचदा शहरी जीवनातली चित्रं काढायचा. या चित्रात त्यानं पॅरिसच्या रस्त्यावरचं एक दृश्य दाखवलंय. यात पाव विकणारा एक माणूस मध्यभागी दिसतोय. पण बाकीचे लोकही काहीतरी विकताना दिसतात. पाववाल्या समोर एक वयस्कर स्त्री औषधी ब्रँडी विकताना दिसतीये. तिच्या बाजूला एक मुलगा पाठीला काहीतरी अडकवून विकताना दिसतोय. एकूणच सगळ्यांच्या कपड्यांवरून कुणाची आर्थिक परिस्थिती फारशी  चांगली दिसत नाही.                         

गंमत म्हणजे १६५६ मध्ये काढलेल्या या चित्राचा चित्रकार कोण हे लोकांना समजत नव्हतं. १९२० च्या दशकात जेंव्हा हे चित्र स्वच्छ केलं गेलं तेंव्हा ह्या चित्रकाराचं नाव आणि स्वाक्षरी चित्रामध्ये दिसू लागली.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://googleweblight.com/i?u=https://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/27.59/&hl=en-IN&grqid=BDXgRqPx

https://en.m.wikipedia.org/wiki/The_Baker%27s_Cart?wprov=sfla1

गाॅर्डिअन गाठ

कुतूहल कलाविश्वातलं

गाॅर्डिअन गाठ

एका कथेप्रमाणं इ. पू. ३३३ मध्ये सिकंदर आपल्या सैन्यासहित (आजच्या तुर्कस्तानमधल्या) एका छोट्याशा देशातल्या शहरात पोहोचला. शहराचं नाव होतं गाॅर्डिअम. हे शहर त्या देशाची राजधानी होती. सिकंदरचं वय होतं अवघं २३ वर्षं. पण जगावर राज्य करण्याची त्याची महत्वाकांक्षा जागी झाली होती.

गाॅर्डिअममध्ये पोहोचल्यावर त्याला एक रथ दिसला. रथ खूप जुना होता.  या रथाशी संबंधित एक पारंपारिक समजूत तिथं प्रचलित होती. या रथाला दोरखंडाच्या एकावर एक अशा अनेक गाठी घट्टपणे बांधलेल्या होत्या. या गाठी इतक्या क्लिष्ट पध्दतीनं बांधल्या होत्या की त्या नीट दिसतही नव्हत्या. सोडवणं तर निव्वळ अशक्य होतं. तिथल्या लोकांच्या समजूतीप्रमाणं या गाठीशी संबंधित पूर्वी एक भविष्यवाणी झाली होती. या भविष्यवाणीप्रमाणं जो कुणी या गाठी सोडवेल तो साऱ्या आशियावर राज्य करणार होता.
       
सिकंदरला हे समजल्यावर त्याला ही गाठ सोडवण्याची तीव्र इच्छा झाली. तो ती गाठ सोडवण्यासाठी लगेच रथापाशी आला. त्यानं थोडावेळ प्रयत्न केला पण गाठ काही सुटेना. सिकंदर दोन पावलं मागं गेला आणि त्यानं आपली तलवार बाहेर काढली. तो गरजला, "ही गाठ मी कशी सोडवेन यानं काही फरक पडणार नाही!". त्यानं तलवार चालवून गाठ कापून सोडवली. (दुसऱ्या एका दंतकथेप्रमाणं त्यानं रथातला एक छोटासा भाग सुटा करून गाठ सोडवली.)

त्याच दिवशी त्या शहरामध्ये रात्री वादळासहित पाऊस पडला. सिकंदर आणि त्याच्या लोकांनी एकप्रकारचा दैवी शुभशकुन मानला !!

या कथेतून दोन शब्दप्रयोग इंग्रजी भाषेत आले. एखाद्या क्लिष्ट समस्येला इंग्रजीमध्ये गाॅर्डिअन नाॅट (Gordian knot) असं म्हणतात. तर क्लिष्ट समस्येवरच्या धाडसी आणि सर्जनशील उपायाला  'गाॅर्डिअन नाॅट कापून काढणं' (cutting Gordian knot) असं म्हणतात !!  

बर्थेलेमी नावाच्या एका फ्रेंच चित्रकारानं हा प्रसंग दाखवणारं चित्र १७६७ मध्ये काढलं. या चित्रात त्यानं सिकंदर आपली तलवार काढत गाठ कापण्याचा निर्णय घेतानाचा क्षण दाखवलाय. चित्राच्या मध्यभागी सिकंदर आहे. चित्रामध्ये सिकंदरवर प्रकाश थोडासा जास्त दाखवलाय. सिकंदराच्या निर्णयांना लोक आश्चर्यचकित झालेले दिसतात. चित्रातल्या लोकांचे हावभाव, त्यांची देहबोली यामुळं हे चित्र जिवंत वाटतं. 

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

https://www.history.com/news/what-was-the-gordian-knot

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Gordian_Knot?wprov=sfla1

पूर्वकालीन शेक्सपिअर वाचन

ओळख कलाकृतींची

पूर्वकालीन शेक्सपिअर वाचन

शेक्सपिअर त्याच्या हयातीत (म्हणजे सोळाव्या शतकाचा शेवट आणि सतराव्या शतकाची सुरुवात) एक प्रतिभावंत नाटककार म्हणून ओळखला जायचा. पण त्याला इंग्रजी साहित्यामधलं उत्तुंग स्थान मिळालं ते सतराव्या शतकात त्याच्या मृत्यूनंतर बऱ्याच वर्षांनी. यानंतर मात्र त्याची लोकप्रियता वाढतच गेली - ती कधीच कमी झाली नाही.

१८३० च्या दरम्यान इंग्रज मंडळींचा इंग्लंडच्या इतिहासातला आणि शेक्सपिअरमधला रस वाढत चालला होता. १८३८ मध्ये चित्रकार साॅलोमन अलेक्झांडर हार्ट यानं 'An Early Reading of Shakespeare' हे चित्र काढलं. जुन्या काळात (म्हणजे आधीच्या शतकात) इंग्लंडमध्ये घराघरांमध्ये शेक्सपिअरचं साहित्य वाचलं जाताना वातावरण कसं असायचं याची कल्पना करत त्यानं हे चित्र काढलं. जुन्या काळात अर्थातच मनोरंजनाची फारशी साधनं नसल्यानं याप्रकारे एकत्रित वाचन व्हायचं.

चित्रामध्ये शेक्सपिअरचं साहित्य वाचणारा माणूस त्यातल्या कथेमध्ये पुरता समरस झालाय. बाकीचे श्रोतेही कथेमध्ये रंगून गेलेले दिसतात. (फक्त तरुण स्त्रीच्या मागं असणाऱ्या माणसाचं लक्ष वाचनाकडं नाही, त्याचं लक्ष त्या स्त्रीकडं आहे!!) प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर हावभाव उत्कृष्टपणे दाखवण्यात आलेले आहेत. या हावभावांमुळं चित्रामध्ये एकप्रकारचा जिवंतपणा आलाय. खोलीमधलं फर्निचर खूप जुन्या प्रकारचं दाखवलंय. खोलीत उबदारपणा येण्यासाठी अग्नी प्रज्वलित केलेला आहे. या फर्निचरच्या, अग्नी प्रज्वलित केलेल्या फायरप्लेसच्या प्रकारावरून तसंच लोकांच्या वेशभूषेवरुन हा जुना काळ असल्याचं स्पष्ट होतं. वृध्द श्रोत्याच्या पायाशी कुत्रंही झोपलेलं दिसतं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:

http://www.victorianweb.org/painting/hart/paintings/4.html

https://www.royalacademy.org.uk/art-artists/work-of-art/an-early-reading-of-shakespeare

द काॅर्सेर

ओळख कलाकृतींची

द काॅर्सेर

लाॅर्ड बायरन या विख्यात इंग्रज कवीचं 'द काॅर्सेर' नावाचं एक काव्य 1814 मध्ये प्रकाशित झालं. हे काव्य किती लोकप्रिय व्हावं? पहिल्याच दिवशी या काव्याच्या तब्बल 10000 प्रती विकल्या गेल्या !! या काव्यामध्ये एक कथा होती. नंतर ह्या काव्यातल्या कथेवर आॅपेरा, बॅले आणि संगीतही रचले गेले.

ह्या काव्यात काॅर्सेर नावाच्या लुटारूची कथा आहे. कथानक थोडक्यात असं:

      

काॅर्सेर हा लुटारू दुसऱ्या बेटावर राहणाऱ्या पाशाच्या राजवाड्यावर हल्ला करुन लुटण्याचा बेत आखतो. त्याची पत्नी मेदोरा त्याचं मन वळवण्याचा बराच प्रयत्न करते. त्यानं ही जोखीम पत्करू नये असं तिला मनोमन वाटत असतं. पण काॅर्सेरचा निश्चय पक्का असतो. हल्ला करण्यासाठी तो समुद्रातून प्रवास करायला निघतो. 

बुरखाधारी काॅर्सेर आणि त्याचे साथीदार राजवाड्यापर्यंत पोहोचतात. ते राजवाड्यात घुसतात. आखलेल्या बेताप्रमाणं ते हल्ला चढवतात. अपेक्षेप्रमाणं त्यांचा हल्ला यशस्वी होत जातो. पण इतक्यात ते काही स्त्रीयांच्या किंकाळ्या कक्षा. त्या पाशाच्या जनानखान्यातल्या (हरेम) बंदी बनवलेल्या स्त्रीया असतात. काॅर्सेर त्यांना मुक्त बनवण्याचा प्रयत्न करतो. पण ठरलेल्या योजनेत नसलेल्या ह्या कामामुळं त्यांची योजना फसते. पाशाचे सैन्य प्रतिहल्ला चढवतात. काॅर्सेकच्या बहुतेक साऱ्या साथीदारांना ते संपवतात आणि काँर्सेरला ते कैद करतात. 

बंदी बनलेल्या काॅर्सेरला गुल्नेर नावाची पाशाची गुलाम असणारी स्त्री चोरून भेटायला येते. काॅर्सेरनं त्यांच्या मुक्तीसाठी केलेल्या प्रयत्नाबद्दल तिच्या मनात कृतज्ञतेचे भाव असतात. काॅर्सेरला कैदेमधुन सोडवण्याचा प्रयत्न करण्याचा मानस ती व्यक्त करते.

1831 च्या दरम्यान डेलॅक्राॅक्स नावाच्या चित्रकारानं कथेतल्या ह्याच प्रसंगावर एक जलरंगात एक चित्र काढलं. ह्या चित्रात गुल्नेर हातामध्ये दिवा घेऊन काॅर्सेरला बंदी बनवलेल्या कोठडीमध्ये आलेली दिसते. तिच्या दुसऱ्या हातात खंजीर दिसतो. त्याला सोडवण्याचा मानस सांगताना तिच्या चेहऱ्यावर जोखीम पत्करण्याचे धाडसी भाव दिसतात. त्याला एकप्रकारे आश्चर्याचा धक्का बसलेला दिसतो. चित्रकारानं ह्या कलाकृतीत कुंचल्याचे हलके फटकारे (loose strokes) वापरलेले दिसतात.

कथानकात पुढं बऱ्याचशा घटना घडतात. गुल्नेरच पाशाची हत्या करते. दोघंही मुक्त होतात.

- दुष्यंत पाटील

# ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

# माझीशाळामाझीभाषा

# कारागिरी

संदर्भ:

 https://www.newhistorian.com/two-hundred-years-of-the-corsair/565/

http://www.getty.edu/art/collection/objects/104861/eugene-delacroix-episode-from-the-corsair-by-lord-byron-french-about-1831/