मुशाफिरी कलाविश्वातली: August 2020

Sunday, August 30, 2020

गजासुरसंहार

मुशाफिरी कलाविश्वातली

गजासुरसंहार

महिषासुराच्या मुलाची एक कथा पुराणात येते. या मुलाचं नाव होतं गजासुर. त्याचं डोकं हत्तीचं होतं. आपल्या पित्याच्या हत्येचा (दुर्गादेवीनं केलेल्या महिषासुराच्या हत्येचा) बदला त्याला घ्यावयाचा होता.

अपार शक्ती मिळवण्यासाठी हिमालयात जाऊन गजासुरानं कठोर तपस्या सुरु केली. हात उंचावत, पायाच्या तळव्याच्या पुढच्या भागावर उभं राहून आकाशाकडं पाहत त्याची तपस्या दीर्घ काळापर्यंत चालू राहिली. त्याची तपस्या ब्रह्मदेवासाठी चालू होती. त्याची तपस्या इतकी प्रखर होती की त्याच्या केसांमधून अग्निज्वाळा बाहेर पडू लागल्या. हा अग्नी पृथ्वीवर आणि पृथ्वीबाहेर सर्वत्र पसरू लागला. पृथ्वीवरच्या लोकांना या अग्नीच्या झळा बसू लागल्या. या ज्वाला स्वर्गातही जाऊन पोहोचल्या !! स्वर्गातले देव मग ब्रह्माकडं गेले. गजासुराची तपस्या थांबवली नाही तर एक दिवस पृथ्वी, स्वर्ग आणि पाताळ जळून खाक होतील अशी भीती या देवांना वाटत होती.

शेवटी गजासुराची तपस्या थांबवण्यासाठी ब्रह्मदेव त्याच्याकडं गेले. गजासुराची तपस्या थांबवत त्यांनी त्याला वरदान मागायला सांगितलं. कामविकारांनी ग्रस्त असणाऱ्या स्त्री-पुरुषांकडून आपल्याला काहीच त्रास व्हायला नको असं गजासुरानं सांगितलं. तसंच देवांकडून आपण पराभूत व्हायला नको अशीही मागणी त्यानं केली. खऱ्याखुऱ्या जितेंद्रिय (इंद्रियांवर विजय मिळवणारा) असणाऱ्या एखाद्याकडून मात्र त्याला मृत्यू येणं शक्य होतं. ब्रह्मदेवानं त्याला वरदान देऊन टाकलं.

गजासुर आता चांगलाच शक्तिशाली झाला. त्रैलोक्यावर त्यानं विजय मिळवला. मनुष्यलोक, देवलोक, आसुर, यक्ष, नागलोक, गंधर्व सर्वांवरच आता गजासुराचं राज्य सुरु झालं. गजासुराला प्रचंड वैभव, ऐश्वर्य मिळालं. पण त्याची हावदेखील वाढतच राहिली.

शास्त्रग्रंथांमध्ये काय लिहिलंय त्याकडं गजासुरानं दुर्लक्ष करायला सुरुवात केली. त्रैलोक्यावर असणाऱ्या आपल्या सत्तेची त्याला नशा चढली. आता तो दुष्ट बनु लागला. माणसांचा, ऋषीमुनींचा, देवांचा विनाकारण छळ करण्यास त्यानं सुरुवात केली.

एके दिवशी गजासुर काशीला गेला. काशीत त्यानं हाहाकार माजवला. त्याच्या पावलांनी काशीची जमीन हादरत होती. तिथल्या लोकांना त्यानं त्रास द्यायला सुरुवात केली. काशीतले शिवभक्त भयभीत होऊन गेले. ही गोष्ट समजल्यावर शिव काशीला गेले.

शंकराला त्रिशूल घेऊन येताना पाहून गजासुराला पुढची सारी कल्पना आली. पुढचे काही दिवस गजासुर आणि शंकर यांच्या घनघोर युद्ध झालं. शंकरानं आपलं त्रिशूल गजासुराच्या शरीरात घुसवलं.

शरीरात त्रिशूल घुसल्यानंतर गजासुराला एक प्रकारचा साक्षात्कार झाला. शंकराच्या दिव्यत्वाची त्याला जाणीव झाली. त्यानं मनापासून शंकराची स्तुती केली. त्याचं बोलणं ऐकून शंकर प्रसन्न झाला. त्यानं गजासुराला काही वरदान हवं असल्यास मागायला सांगितलं.

आपल्या अंगावर असणारी हत्तीची चामडी शंकराच्या त्रिशुळामुळं पवित्र झाल्याचं त्यानं सांगितलं. ही चामडी खास असल्याचं त्यानं सांगितलं, कारण कठोर तपस्येच्या काळात इतक्या अग्निज्वाळा बाहेर पडत असतानाही या चामडीला काही झालं नव्हतं. त्यानं ही चामडी शंकराला परिधान करायला सांगितली. शंकरानं ही चामडी परिधान केल्यावर गजासुरानं प्राण सोडले.

एका कथेप्रमाणं शंकरानं गणपतीसाठी वापरलेलं मस्तक हे गजासुराचंच होतं. गजासुराच्या अजूनही वेगवेगळ्या कथा पुराणांत येतात. एका पुराणकथेप्रमाणं शंकराला प्रसन्न करून गजासुर आपल्या पोटात (शंकरानं) राहण्याचा वर मागतो. शंकर पोटात गेल्यानंतर विष्णू एक युक्ती करत शंकराची गजासुराच्या पोटातून मुक्ती करतो. दुसऱ्या एका कथेप्रमाणं देवदार वृक्षांच्या वनात शंकराला मारण्यासाठी काही लोक काळी जादू वापरत गजासुराची निर्मिती करतात.

सोबतच्या चित्रात आपल्याला कर्नाटकातल्या हळेबिडू इथल्या मंदिरातल्या भिंतीवरचं एक कोरीव काम दिसतंय. शंकराचं हे मंदिर बाराव्या शतकातलं आहे. होयसळा साम्राज्याच्या विष्णूवर्धन नावाच्या राजानं हे मंदिर बांधलं.

भिंतीवर अतिशय बारीक कलाकुसर असणारं कोरीव काम दिसतंय. त्यात डावीकडं आपल्याला शंकरानं गजासुराची हत्या केलेली दिसत आहे. मधल्या कोरीव कामामध्ये श्रीकृष्णानं गोवर्धन पर्वत उचलत सर्वांचं रक्षण करत असल्याचं दृश्य दिसतंय. शिल्पांमध्ये शंकराचे बहुतेकवेळा २ हातच दाखवले जातात. पण युद्ध करत असल्याचं दाखवताना मात्र शंकराला ६ किंवा ८ हात दाखवण्यात येतात. कोरीव कामात शंकराच्या बाजूला नंदीही दिसतो. शंकरानं नृत्य करत एक पाय गजासुराच्या डोक्यावर ठेवल्याचं दिसतं. शंकराच्या हातांमधले त्रिशूल आणि डमरू ठळकपणे दिसतात. शंकराच्या प्रतिमेत एक प्रकारची गतिमानता दिसून येते .

ह्या कोरीवकामात कलाकार जिवंतपणा आणण्यात नक्कीच यशस्वी झालाय !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

https://glorioushinduism.com/2018/11/02/gajasura/

https://en.wikipedia.org/wiki/Gajasurasamhara

https://www.speakingtree.in/blog/shiva-and-gajasura

http://www.harekrsna.com/philosophy/associates/demons/siva/gajasura.htm

http://blog.onlineprasad.com/stories-of-shiva-purana-lord-shiva-kills-gajasura/

Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_temple_walls_Halebid.jpg

Gopal Venkatesan / CC BY-SA (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0)

Sunday, August 16, 2020

भारताची कांस्य महिला

मुशाफिरी कलाविश्वातली

भारताची कांस्य महिला

१९७० च्या दशकातील गोष्ट. अहमदाबादमधल्या एका विशीतल्या शिल्पकार तरूणीला एक काम मिळालं. हे काम होतं पुतळा बनवायचं. काम राजकोट महानगरपालिकेचं होतं. अहमदाबाद ते राजकोट हा अडीचशे किलोमीटरचा प्रवास तिनं स्कूटरनं केला.

ही शिल्पकार तरुणी नंतरच्या काळात 'भारताची कांस्य महिला' (Bronze woman of india) म्हणून ओळखली जाऊ लागली. त्यांचं नाव होतं जसुबेन शिल्पी. ज्या काळात शिल्पं बनवण्याचं काम पुरूषांचं म्हणून ओळखलं जायचं त्या काळात त्यांनी शिल्पकामाच्या क्षेत्रात प्रवेश केला आणि आपला कायमचा ठसा उमटवला. आपल्या कारकिर्दीत त्यांनी मोठ्या आकाराचे तब्बल २२५ पूर्णाकृती पुतळे तर ५२५ अर्धाकृती पुतळे बनवले.

जसुबेन यांचा जन्म १९४८ सालचा. त्यांची लहानपणापासूनच कलेची ओढ होती. अहमदाबादमधल्या सी एन काॅलेज आॅफ फाईन आर्ट्समध्ये त्यांनी कलेचं शिक्षण घेतलं. वर्गातल्या पाच मुलींपैकी त्या एक होत्या. कलेच्या साऱ्याच माध्यमांमध्ये त्यांचं नैपुण्य दिसून येत होतं. पण, त्यांना आवडायचं ते शिल्पकाम. विशेषतः कांस्यशिल्पं, धातुची शिल्पं किंवा दगडाच्या मूर्ती बनवताना त्या जीव ओतून काम करायच्या.

खरंतर जसुबेन यांच्या कारकिर्दीतला सुरूवातीचा काळ संघर्षाचा होता. घरातल्या लोकांच्या इच्छेविरूद्ध त्यांनी मनहर शिल्पी नावाच्या शिल्पकाराशी लग्न केलं होतं. मनहर शिल्पी अनाथ होते, त्यांची आर्थिक परिस्थितीही बेताचीच होती. लग्न झाल्यावर कुटुंब चालवण्याकरिता त्यांना शाळेत कलाशिक्षिका म्हणून काम करावं लागलं.

पहिलं अपत्य जन्माला आल्यानंतर त्यांनी कुटुंबाच्या भविष्याचा विचार करत एक प्लाॅट खरेदी केला. अर्थातच पैसे नसल्यानं त्यांनी कर्ज काढून हा व्यवहार केला होता. पण आता कर्जाचे हप्ते भरावे लागणार होते. वेगवेगळ्या शहरांमधलं पुतळे बनवण्याचं काम जसुबेन यांना मिळू लागलं. मनहर शिल्पी आपल्या स्टुडिओमध्येच काम करायचे. पण, जसुबेन जिथं काम असेल तिकडं प्रवास करायच्या. आणि हा प्रवास त्या आपल्या स्कूटरनं करायच्या. स्कूटरनं प्रवास करुन दुसऱ्या शहरात जाणं, दिवसभर जीव ओतून शिल्पकाम करणं, संध्याकाळी परत प्रवास करणं हे तर त्या करायच्याच, पण शिवाय आपल्या पतीचा शिल्पकामाचा स्टुडिओ सांभाळणं, स्वतःचे आणि पतीचे सारे आर्थिक व्यवहार पहाणं ही जबाबदारीदेखील त्यांच्याकडंच होती.

हा सारा खडतर काळ ८० च्या दशकात संपू लागला. त्यांच्या शिल्पकामाची लोकप्रियता वाढत चालली होती. त्यांना कामंही मिळू लागली होती. आता बऱ्यापैकी पैसेही मिळू लागले होते. पण, सारं काही सुरळीत होतंय असं दिसताना त्यांच्यावर एक आघात झाला. १९८४ मध्ये त्यांचे पती मनहर शिल्पी यांचं कर्करोगाचं निदान झालं. आता त्यांच्यावरची जबाबदारी अजुनच वाढली.

१९८९ मध्ये त्यांच्या पतीचं निधन झालं. साथीदार गमावल्यानं त्यांच्या आयुष्यात एक मोठी पोकळी निर्माण झाली. पण, कुटुंब सांभाळत त्यांनी पुढच्या आयुष्यात शिल्पकामामध्ये स्वतःला वाहून घेतलं.

त्यांच्या शिल्पकामातला परिपूर्णतेचा ध्यास सर्वांनाच जाणवायचा. या ध्यासामुळंच त्या आंतरराष्ट्रीय ख्यातीच्या शिल्पकार बनल्या. जसुबेन यांनी भारतातल्या कित्येक शहरांमध्ये पुतळे बनवले. केरळ, तामिळनाडू, कर्नाटक, महाराष्ट्र, राजस्थान, बिहार, उत्तराखंडमध्ये त्यांनी बनवलेले पुतळे दिसतात. त्यांनी बनवलेले महात्मा गांधीजी, राणी लक्ष्मीबाई, स्वामी विवेकानंद, सरदार वल्लभभाई पटेल यांचे पुतळे प्रसिद्ध आहेत. त्यांनी बनवलेले महात्मा गांधी आणि मार्टीन ल्यूथर किंग यांचे पुतळे अमेरिकेतल्या विद्यापीठांमध्ये दिसतात. राजस्थानातल्या सुमेरपुरमधली २८ फुट उंचीची पंचमुखी मारुतीची त्यांनी बनवलेली मुर्ती ही जगातली कुठल्याही महिला शिल्पकारानं बनवलेलं सर्वात जास्त उंचीचं शिल्प म्हणून रेकाॅर्ड आहे.

जसुबेन शिल्पी यांना कित्येक मानसन्मान मिळाले. अमेरिकेतल्या लिंकन केंद्रातर्फे त्यांना अब्राहम लिंकन कलाकार पारितोषिक मिळालं. इंटरनॅशनल पब्लिशिंग हाऊसतर्फे त्यांना बेस्ट सिटीझन आॅफ इंडिया अॅवाॅर्ड मिळालं.

हुबेहुब दिसणाऱ्या मेणाच्या पुतळ्यांसाठी विश्वविख्यात असणाऱ्या लंडनमधल्या मॅडम तुसाड संग्रहालयाच्या धर्तीवर भारतातही कांस्य पुतळ्यांचं संग्रहालय बनवण्याचं त्यांचं स्वप्न होतं. पण हे स्वप्न पूर्ण होऊ शकलं नाही. या प्रकल्पावर काम चालू असतानाच २०१३ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाला. त्यांना अजून थोडं आयुष्य लाभलं असतं आणि त्यांचं स्वप्न पूर्ण झालं असतं तर भारतात एक आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचं शिल्पसंग्रहालय पहायला मिळालं असतं ...!!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

🍁 https://ahmedabadmirror.indiatimes.com/ahmedabad/cover-story/bronze-woman-of-india-no-more/articleshow/36021475.cms

🍁 https://www.thebetterindia.com/206431/jasuben-shilpi-bronze-woman-india-sculptor-son-remembers-inspiring-india/

🍁 https://www.thehindu.com/news/national/other-states/renowned-sculptor-jasuben-shilpi-passes-away-in-gujarat/article4309569.ece

🍁 https://yodhas.com/indian-stories/jasuben-shilpi-story-of-indian-bronze-sculpture-artist/

Image credit:

Indiatimes.com

Saturday, August 1, 2020

नोटांची चित्रं काढणारा कलाकार

मुशाफिरी कलाविश्वातली

नोटांची चित्रं काढणारा कलाकार

Trompe I'oeil ही चित्रकलेतली विशिष्ट शैली आहे. "Trompe I'oeil" या शब्दाचा अर्थ होतो "fool the eye" म्हणजे डोळ्यांची फसवणूक करणारी चित्रं. या शैलीतली चित्रं इतकी हुबेहूब असतात की चित्रातल्या गोष्टी वास्तवात असल्याचा भास होतो. या शैलीत चित्रं काढणारे बरेच कलाकार होऊन गेले. या कलाकारांमध्ये जॉन हॅबर्ले या अमेरिकन कलाकाराचं एक खास स्थान आहे.

जॉननं १४ व्या वर्षीच शाळेला रामराम ठोकला. त्यानं एका छापखान्यात engraver (एका प्रकारच्या कठीण अशा ठशांवर आकृती कोरण्याचं काम) म्हणून काम करायला सुरुवात केली. त्यानं सर्वसाधारण अशाच प्रकारची कामं पुढची बरीच वर्षे केली. १८८४ मध्ये त्यानं न्यूयॉर्कमधल्या 'नॅशनल अकॅडेमी ऑफ डिझाईन' कलेतलं शिक्षण घेण्यास सुरुवात केली.

हुबेहूब चित्रं काढण्याचा ध्यास जॉनला सुरुवातीपासूनच होता. १८८२ मध्ये (म्हणजे न्यूयॉर्कमधलं शिक्षण सुरु होण्या आधी २ वर्षे) त्यानं एक स्वतःच्या रेखाटनाचं चित्र काढलं. ह्या चित्राचं नाव होतं That's me. हे चित्र इतकं हुबेहूब होतं की समोर रेखाटन ठेवल्याचा भास व्हावा. चित्रात रेखाटनाच्या ३ कोपऱ्यांमध्ये प्रत्येकी एक पिन दिसते तर एका कोपऱ्यात कसलातरी कागद दिसतो.

जॉन चित्रकलेच्या इतिहासात कायमचा लक्षात राहिला तो त्याच्या द्विमितीय गोष्टींच्या चित्रांमुळे. द्विमितीय गोष्टी म्हणजे कागद, फोटो, चलनाच्या नोटा, वृत्तपत्रांची कात्रणे, पोस्टाचे स्टॅम्प वगैरे. अशा गोष्टींची चित्रं जॉनला इतकी हुबेहूब जमायची की पाहणाऱ्याला ती खरीच असल्याचा भास व्हायचा. That's me हे चित्र म्हणजे अशा शैलीतल्या चित्रांची सुरुवात होती. द्विमितीय गोष्टींच्या चित्रांचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे आपण ती कुठल्याही कोनातून पाहिलीत तरी ती खरीच वाटतात.

१८८६ मध्ये विल्यम हार्नेट नावाच्या एका चित्रकाराला आपल्या कलेचा उपयोग बनावट नोटा तयार करण्याच्या आरोपाखाली अटक करण्यात आली होती. या घटनेनं जॉनला एक प्रकारची प्रेरणा मिळाली. पुढच्या ४ वर्षांमध्ये त्यानं नोटा दाखवणारी असंख्य चित्रं काढली. सोबत दिसणारं चित्र हे याच मालिकेतलं.

या चित्राचं नाव आहे 'यु. एस. ए.' चित्रात जीर्ण झालेल्या नोटा एका लाकडी पृष्ठभागावर ठेवलेल्या दिसतात. नोटांवरचे सूक्ष्म तपशील जॉननं हुबेहूब दाखवले आहेत. नोटेवर पोस्टाचे स्टॅम्प चिकटवलेले आहे आणि तेही जीर्ण होऊन फाटलेले आहे. नोटेवर डाव्या बाजूला खाली चिकटपट्टी लावल्याचं दाखवलंय. जीर्ण झालेल्या नोटा, चिकटपट्टी, लाकडी पृष्ठभाग वास्तवात असल्याचा भास होतो. चित्रात एक वृत्तपत्राचे कात्रणही दिसते. या कात्रणात जॉनच्याच एका चित्राचा उल्लेख येतो.

गंमत म्हणजे हे चित्र जेंव्हा आर्ट इन्स्टिट्यूट ऑफ शिकागो इथं पहिल्यांदा प्रदर्शित करण्यात आलं तेंव्हा लोकांचा ते चित्र असल्याचा विश्वासच बसत नव्हता. एका पत्रकार असणाऱ्या समीक्षकानं तर त्या चित्रात खऱ्याखुऱ्या नोटांचा वापर करण्यात आल्याचं जाहीर केलं. हे समजल्यावर जॉन एक मोठं भिंग, रंग काढून टाकणारं रसायन (paint remover) आणि काही तज्ञ मंडळींसोबत शिकागोला पोहोचला. त्यानं ते चित्र असल्याचं सिद्ध केलं !! जॉनचं हे सध्या तैलचित्र अमेरिकेमधल्या इंडियानातल्या एका कलासंग्रहालयात आहे.

सरकारी गुप्तचर संस्थांकडून जॉनला नोटांची हुबेहूब चित्रं न काढण्याची ताकीद देण्यात यायची !! पण यामुळं नेमका उलटा परिणाम झाला - जॉननं नोटांची जास्तच चित्रं काढली !!

a bachelor's drawer हे त्याचं १८९० ते १८९४ च्या दरम्यानचं अजून एक प्रसिद्ध असणारं चित्र. या चित्रात आपल्याला एका लाकडी पृष्ठभागावर चिकटवलेल्या/अडकवलेल्या काही गोष्टी हूबेहूबी स्वरूपात पाहायला मिळतात. हा लाकडी पृष्ठभाग एका ड्रॉवरचा आहे. ड्रॉवरचं हॅण्डल तुटलेलं आहे. यात पत्त्यांची पानं, चलनाच्या नोटा, फोटो, पोस्टाचे स्टॅम्प्स, तिकिटं आणि वृत्तपत्राची कात्रणं दिसतात. याशिवाय धूम्रपानाची पाईप, कंगवा यासारख्या फारशी खोली नसणाऱ्या गोष्टी दिसतात. जॉनचं हे प्रसिद्ध चित्र सध्या न्यूयॉर्कमधल्या मेट्रोपॉलिटन कलासंग्रहालयात आहे.

१८९३ च्या दरम्यान मात्र जॉनची दृष्टी अधू झाली. त्याला चित्रातले सूक्ष्म तपशील दाखवणं कठीण जाऊ लागलं. यानंतर जॉननं आपाल्या नेहमीच्या शैलीतली चित्रं बंद केलं.