ट्रॅजेडी ,कॉमेडी आणि डेव्हिड गॅरिक

ओळख कलाकृतींची

ट्रॅजेडी ,कॉमेडी आणि डेव्हिड गॅरिक

     डेव्हिड गॅरिक हा अठराव्या शतकातील इंग्लंडमधला एक प्रसिद्ध नाट्य-अभिनेता..खरं तर आपण त्याला नटसम्राट म्हणू शकू. अगदी सर्व प्रकारच्या भूमिका तो अगदी लीलया पेलायचा.अठराव्या शतकातल्या रंगभूमीवर त्यानं आपला कायमचा ठसा उमटवला.. भूमिका कशीही असो, डेव्हिड त्यात जीव ओतायचा.

      प्रसिद्ध इंग्रज चित्रकार 'जोशुआ रेनॉल्डस्' नावाच्या चित्रकारानं  ह्या गॅरिकचं एक चित्र काढलं. डेव्हिड विनोदी आणि गंभीर अशा दोन्ही उत्तम रित्या भूमिका पार पाडायचा..या चित्रकारानं गॅरिकला ओढताना दोन देवता दाखवल्या. प्राचीन ग्रीसमध्ये साहित्य, कला, विज्ञान यांच्या देवताना म्यूज म्हणतात. यापैकी एक 'थालीया' नावाची म्यूज आहे. ती 'कॉमेडी' (सुखात्मिका) आणि एका प्रकारच्या काव्याची देवता आहे. तर 'मेलपोमेन' नावाची एक म्यूज शोकांतिकेची देवता आहे.. रेनॉल्ड्सनं त्याला 'थालीया' आणि 'मेलपोमेन' या दोघींकडून ओढलं जाताना दाखवलंय..

      शोकांतिकेच्या देवतेनं ,मेलपोमेननं एका हातानं त्याला मनगटाला पकडलंय तर दुसरा हात वर करून ती त्याला काहीतरी सांगतेय.. तिचे कपडे निळ्या रंगाचे आहेत.. (तिचे हातावर असणारे कपडे, डोक्यावरचा पदर, शोक दर्शवतात.) चेहऱ्यावर गंभीर भाव आहेत तर पार्श्वभूमीला गडद रंगाची छटा आहे.त्याच्या कपड्याचा गडद भाग तिच्या बाजूलाच आहे. याउलट, दुसऱ्या बाजूला हसऱ्या चेहऱ्यानं 'थालीया' त्याला ओढत आहे.. थालीयाचे केस सोनेरी आहेत.. तिचे कपडे, तिची पार्श्वभूमी उजळ रंगाची आहे.

       गॅरीकच्या चेहऱ्यावरचे भाव फार सुचकरित्या प्रकट झाले आहेत.तो नट आहे , कलाकार आहे. त्यामुळे ट्रॅजेडी आणि कॉमेडी  दोन्हींमध्ये तो कुणालाही झुकते माप न देता समतोल साधण्याचा प्रयत्न करीत आहे.शोकांतिकेची देवता आणि सुखात्मिकेची देवता दोघीही त्याला ओढत आहेत.पण तो शोकांतिकेकडे बघून अतिशय उत्साहाने, आनंदाने बघतो आहे.म्हणजे एक नट कलाकार म्हणंन दोन्हींचा तो मेळ साधण्याचा प्रयत्न करीत आहे.

      रेनाॅल्ड्सच्या चित्रांपैकी या चित्राचा सर्वाधिक अभ्यास केला जातो.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

https://waddesdon.org.uk/david-garrick-tragedy-comedy-joshua-reynolds/

https://en.wikipedia.org/wiki/David_Garrick_Between_Tragedy_and_Comedy

शहाणपणाचं रूपकचित्रण

ओळख कलाकृतींची

शहाणपणाचं रूपकचित्रण

प्राचीन ग्रीस मध्ये 'सेरॅपीस' नावाच्या एका देवतेसोबत कधी कधी एक विचित्र प्राणी दाखवला जायचा. या प्राण्याला ३ डोकी होती. यातलं एक लांडग्याचं, एक सिंहांचं तर एक कुत्र्याचं डोकं होतं. हा प्राणी 'काळ' दर्शवायचा. यातला लांडगा भूतकाळाचं प्रतीक होता जो आपली स्मरणशक्ती वेगवेगळ्या आठवणींनी फस्त करतो. भुकेला सिंह (काहीतरी करण्याची भूक असणारा) वर्तमानकाळ दर्शवतो. तर पुढच्या दिशेनं पळणारा कुत्रा भविष्यकाळ दर्शवतो.

१५५० मध्ये इटलीमध्ये 'कॅमिलो' नावाच्या विचारवंताचं एक पुस्तक प्रकाशित झालं. या पुस्तकात त्यानं मानवी स्मरणयंत्रणेची तुलना त्यानं ग्रीक नाट्यगृहाशी केली होती. त्यानं मांडलेल्या 'theatre of memory'या संकल्पनेत एका स्तंभावर त्यानं तीन तोंडांचा प्राणी दाखवला होता - ही तीन तोंडं होती लांडगा, सिंह आणि कुत्रा यांची. हे पुस्तक बऱ्यापैकी गाजलं होतं.

याच दशकात 'टिटीयान' नावाच्या एका सुप्रसिद्ध चित्रकारानं एक चित्र काढलं. ते चित्र आज 'शहाणपणाचं रूपकात्मक चित्रण' म्हणून ओळखलं जातं. या चित्रात त्यानं माणसाचे तीन वयातले चेहरे आणि तीन प्राण्यांची तोंडं दाखवली आहेत. चेहऱ्यांना जे रंग दिलेत तेही त्या त्या काळाला अनुसरून आहेत. भविष्यकाळासाठी अगदी लखलखीत उजळलेला चेहरा आहे. वर्तमानासाठी मध्यम थोडा उज्ज्वल ,थोडी सावळी झाक असलेला आणि भूतकाळ मात्र गडद सावळा,जो निघून गेलाय कधीच परत न येण्यासाठी; म्हणजे त्यामधील तेज नाहीसे झाले आहे.

एका अर्थानं या चित्रात त्यानं मानवी जीवनातल्या तीन अवस्था  दाखवल्या आहेत. चित्राचा दुसरा असाही अर्थ लावण्यात येतो की यातला डावीकडचा वृद्ध चेहरा मागं भूतकाळाकडं पाहतो, मधला पोक्त चेहरा आपल्याकडं वर्तमानकाळात पाहतो तर उजवीकडचा युवक चेहरा येणाऱ्या भविष्यकाळाकडं पाहतो.

      याशिवाय या चित्राला एक तिसरा (आणि महत्वाचा) अर्थ आहे. चित्राच्या वरच्या भागात चित्रकारानं लॅटीन भाषेत अस्पष्ट प्रकारे अशा अर्थाचं काहीतरी लिहिलंय:

'भूतकाळातल्या अनुभवांच्या आधारे (हे वृद्धाच्या डोक्यावर लिहिलंय)
आपण वर्तमानात शहाणपणानं वागतो (हे मधल्या चेहऱ्यावर लिहिलंय) अणि
भविष्यातल्या समस्या टाळतो (हे उजवीकडच्या चेहऱ्यावर लिहिलंय).'

     म्हणूनच या चित्राला 'शहाणपणाचं रुपकचित्रण' असं नाव पडलं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.artinsociety.com/titian-prudence-and-the-three-headed-beast.html

https://en.wikipedia.org/wiki/Allegory_of_Prudence

रॅलेचं बालपण

कुतूहल कलाविश्वातलं

रॅलेचं बालपण

    सोळाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात इंग्लंडमध्ये एक कवी, लेखक आणि विद्वान असणारा साहसी दर्यावर्दी होऊन गेला. त्याचं नाव होतं वॉल्टर रॅले. एलिझाबेथ राणीच्या कारकिर्दीत त्यानं अमेरिकेच्या तीन सफरी केल्या.

     त्यानं अमेरिकेमध्ये इंग्रज लोकांच्या वसाहती बसवण्याचे  महत्वाचं काम केलं. पण एलिझाबेथ राणीनंतर गादीवर आलेल्या जेम्स राजाच्या हत्येच्या कटात तो पकडला गेला. त्यात त्याला मृत्युदंडाची शिक्षा झाली होती तरी नंतर त्यात बदल करून त्याला जन्मठेपेची शिक्षा मिळाली. काही वर्षांनी दक्षिण अमेरिकेमध्ये सोन्याचा शोध घेण्यासाठी त्याची मुक्तता करून त्याला सफरीवर पाठवण्यात आलं. पण त्यानं परस्परच तिकडं स्पेनच्या लोकांची जमीन बळकावली. राजा जेम्सनं त्याला परत इंग्लंडमध्ये आणून मूळची मृत्युदंडाची शिक्षा पुन्हा दिली. हा रॅले नंतर इंग्रज लोकांचा आवडता हिरो बनला. बीबीसीनं घेतलेल्या एका मतचाचणीप्रमाणं वॉल्टर रॅले हा इंग्रजांच्या इतिहासात सर्वात महान १०० शंभर इंग्रजांपैकी एक मानला जातो.

     एकोणिसाव्या शतकात होऊन गेलेल्या जॉन मिलैस नावाच्या एका विख्यात इंग्रज चित्रकारानं ह्या चित्रात त्याचं बालपण दाखवलंय. त्या काळात प्रकाशित झालेल्या रॅलेच्या एका चरित्राप्रमाणं रॅले लहानपणी खलाशी लोकांकडून समुद्रातल्या विस्मयकारक गोष्टी ऐकायचा. या गोष्टींमधूनच त्याला समुद्राविषयी आकर्षण वाटायला लागलं. चित्रकारानं या चित्रात रॅले आणि त्याचा भाऊ खलाशाकडून कथा ऐकताना दाखवलेत.

       खलाशी समुद्राकडं बोट दाखवतोय. छोट्या रॅलेनं डोळे विस्फारले आहेत. चित्रात डाव्या बाजूला एक खेळण्यातला जहाज दाखवलंय. भविष्यातील, रॅलेच्या समुद्रातल्या सफरींचे, ते प्रतीक आहे. उजव्या बाजूला एक जहाजाचा नांगर दिसतो. त्याचं टोक धारदार दाखवलंय. धारदार शस्त्रानं रॅलेचा शेवटी झालेला शिरच्छेद यातून सुचवलाय.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.tate.org.uk/art/artworks/millais-the-boyhood-of-raleigh-n01691

https://picturesinpowell.com/2013/06/29/the-boyhood-of-raleigh/

http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/raleigh_walter.shtml

https://www.history.com/topics/exploration/walter-raleigh

न्यायदेवता

ओळख कलाकृतींची

न्यायदेवता

'जस्टिशिया' हे रोमन संस्कृतीमधील न्यायाला दिलेलं व्यक्तिरूप. हीच जस्टिशिया पुढं रोमन संस्कृतीमधली न्यायदेवता बनली. या न्यायदेवतेची नंतर मंदिरं बांधली जाऊ लागली. या न्यायदेवतेची दोन वैशिष्ट्यं होती - तिच्या एका हातात तराजू असायचा तर दुसर्‍या हातात तलवार असायची !!

यातली तराजूची कल्पना प्राचीन इजिप्तमधल्या संस्कृतीमधून आली होती. प्राचीन इजिप्तमध्ये तराजूचा आणि न्यायाचा असणारा संबंध आपण पूर्वीच्या एका पोस्टमध्ये (प्राचीन इजिप्तमधली कला - ४) पाहिलाय.

दुसर्‍या हातात असणारी तलवार न्यायदेवतेचा असणारा अधिकार दाखवत होती. न्यायाची अंतिमता आणि वेग तलवारीमुळं दिसून येत होता.

न्यायदेवतेच्या याच संकल्पनेवर सोळ्याव्या शतकात स्वित्झर्लंडमधल्या एका शहरात एक कारंजाचा भाग असणारा एक पुतळा उभा करण्यात आला. या पुतळ्यात न्यायदेवतेच्या एका हातात तराजू आणि दुसऱ्या हातात तलवार होती. परंतु याशिवाय अजून एक नवीन गोष्ट या पुतळ्यात दाखवण्यात आली होती - ती म्हणजे देवतेच्या डोळ्यावर असणारी पट्टी! ही डोळ्यावरची पट्टी कायद्यासमोर असणारी सर्वांची समानता दाखवत होती. या न्यायदेवतेच्या पायाशी सम्राट, पोप, सुलतान आणि नगरपालिकाप्रमुख अशी अधिकार असणारी मंडळी दाखवली होती. या सर्वांपेक्षा न्यायदेवतेचे असणारे श्रेष्ठ स्थान त्यातून स्पष्ट होत होते.

स्वित्झर्लंडच्या राष्ट्रीय महत्त्वाच्या सांस्कृतिक वारशांमध्ये या कारंजाचा समावेश होतो.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:
https://berninside.ch/en/talesofthecity/mein-lieblingsbrunnen-der-gerechtigkeitsbrunnen-in-bern/

https://en.wikipedia.org/wiki/Gerechtigkeitsbrunnen_(Bern)

स्वात खोऱ्यातलं दुर्गादेवीचं जुनं शिल्प

कुतूहल कलाविश्वातलं

स्वात खोऱ्यातलं दुर्गादेवीचं जुनं शिल्प

हे शिल्प आहे आठव्या शतकातलं. आजच्या पाकिस्तानातल्या स्वात खोऱ्यातलं. हे शिल्प पितळेचं आहे. या शिल्पात दुर्गेनं महिषासुराचा केलेला वध दाखवलाय. पण ह्या शिल्पात सर्वसाधारणपणे दुर्गेच्या शिल्पांमध्ये दाखवतात, त्यापेक्षा काही गोष्टी वेगळ्या प्रकारे दाखवल्या आहेत.

पुराणातल्या कथेप्रमाणं, दुर्गेशी झालेल्या लढाईमध्ये हा दैत्य आपलं रूप बदलत होता. रूप बदलता बदलता त्यानं म्हशीचं रूप घेतलं. दुर्गादेवीनं म्हशीचं शीर धडापासून वेगळं केलं. मग त्या प्राण्याच्या कापलेल्या गळ्यातून दैत्य बाहेर आला. यानंतर देवीनं त्रिशूळानं त्याचा वध केला.          

उत्तर भारतात सर्वसाधारणपणे महिषासुराचा वध करणारी दुर्गा उभी, आक्रमक पवित्र्यात असते. पण ह्या शिल्पामध्ये असणारी दुर्गा बसलेली आहे. दक्षिण भारतात मात्र बसलेल्या अवस्थेत महिषासुराला मारणारी दुर्गा दिसू शकते. सातव्या शतकात बनवल्या गेलेल्या तामिळनाडूमधील 'ममलपूरम्' इथल्या मंदिरातली दुर्गा हे बसलेल्या दुर्गेच्या शिल्पाचं पहिलं उदाहरण मानलं जातं. दक्षिण भारतातल्या चोला घराण्याच्या कारकिर्दीत शिल्पांमध्ये बसलेली दुर्गा दाखवणं दुर्मिळ नव्हतं. अशा वेळी दुर्गा चौकोनी आसनावर बसलेली असायची. या शिल्पातलं तिचा डावा पाय चौकोनी आसनावरून जमिनीवर ठेवणं आणि तिनं उजव्या पायानं म्हशीवर दाब देणं हे वैशिष्ट्य मात्र इतर कुठही बघायला मिळत नाही.

म्हशीचा गळा कापल्यावर त्यातून छोटासा दैत्य बाहेर पडताना दिसतोय. तर त्याला बाहेर काढण्यासाठी दुर्गा त्रिशूळानं म्हशीच्या पाठीवर वार करताना दिसतीये. तिच्या वरच्या हातात तलवार आहे. एका हातात पात्रही आहे. तिच्या उजव्या कानात वेटोळं असणारी काहीतरी वस्तू (बहुतेक साप) आहे तर डाव्या कानात फुलांचं आभूषण आहे. डोक्यावरचा किरीटासारखा दागिना, त्याचे डावीकडचे आणि उजवीकडचे भाग ही काश्मीरमधल्या दागिन्यांची खासियत आहे. कपाळावर तिसरा डोळा ठळकपणे दिसून येतोय. केसांची असणारी एकच वेणी हेदेखील या शिल्पाचं खास वैशिष्ट्य आहे. 

हे पितळेचं शिल्प इ.स. ७०० दरम्यान (आजच्या पाकिस्तानातल्या) स्वात खोऱ्यात बनवलं गेलं असं मानण्याचं अजून एक कारण म्हणजे त्याच काळातल्या बौद्धधर्मातल्या बुद्ध आणि तारा यांच्या त्याठिकाणी सापडलेल्या मूर्ती! दुर्गेच्या मूर्तीत आणि या मूर्त्यांमध्ये बरंचसं साम्य आहे. बुद्धांच्या आणि दुर्गेच्या चेहऱ्याची ठेवण बरीचशी सारखी आहे. दोन्ही मूर्त्यांमध्ये नाक मोठं आहे. ताराच्या आणि दुर्गेच्या शरीराच्या वरच्या भागाची ठेवण सारखीच आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

Indian sculpture - volume 2 - Pratapaditya Pal

https://en.wikipedia.org/wiki/Mahishasura

महिषासूराचा वध करणारी दुर्गादेवी

कुतूहल कलाविश्वातलं

महिषासूराचा वध करणारी दुर्गादेवी

हे वालूकाश्मातलं शिल्प आहे मूळचं राजस्थानातलं. सर्वसाधारण १० व्या शतकात हे शिल्प बनवलं गेलं. एखाद्या मंदिराच्या बाहेरच्या भिंतीवर बाहेरच्या बाजूला ठेवण्यासाठी हे शिल्प बनवलं असावं असं मानण्यात येतं. दुर्गादेवी आणि महिषासूर यांच्यामधली लढाई या शिल्पात दाखवण्यात आली आहे. देवीला ६ हात दाखवलेले आहेत. जाणकारांच्या मते तिच्या वेगवेगळ्या हातात दिसणार्‍या गोष्टी म्हणजे बाणांचा भाता (उजवा खालचा हात), धनुष्य (डावा मधला हात), तलवार (उजवा मधला हात), त्रिशूळ (उजवा वरचा हात), घंटा (डावा वरचा हात) आणि ढाल (डावा खालचा हात) अशा आहेत. तिचं वाहन असणारा सिंहदेखील लढण्यामध्ये सहभागी झालेला दिसतोय. दैत्य महिषासूर याच्याकडं तलवार हे एकमात्र शस्त्र आहे. 

शिल्पकारानं सुचवल्याप्रमाणं दुर्गादेवी आणि महिषासूर यांच्यात कसलीच बरोबरी नाही. अशा प्रकारच्या कलाकृतींमध्ये देवीला प्राणी आणि दैत्य यांच्यापेक्षा मोठं स्थान देण्यासाठी त्यांचा आकार मोठा दाखवण्यात येतो. त्यामुळं हे आकार प्रतीकात्मक असतात. दैत्य हल्ला चढवण्यासाठी तयार दिसतो, पण तोपर्यंत देवीचं वाहन असणार्‍या सिंहानं मागून म्हशीवर हल्ला केलेला दिसतो. दोन्हीही योद्ध्यांच्या चेहऱ्यावर शांत भाव दिसतात.    

या शिल्पात देवीची हालचाल, तिची गती जाणवते  तर दैत्य वळलेला दिसतो..

नस्ली हिरामानेक आणि त्याची बायको अॅलिस हे  दांपत्य आशियाई कलाकृतींच्या व्यापारात होते. (नस्ली मुळचा मुंबईत जन्मलेला पारशी-अमेरिकन, पण नंतर तो अमेरिकेत जाऊन स्थायिक झाला). त्यांच्याकडच्या संग्रहात हे शिल्प होतं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

*संदर्भ :

Indian sculpture - volume 2 - Pratapaditya Pal

https://en.wikipedia.org/wiki/Mahishasura

असिता ऋषींची भविष्यवाणी

ओळख कलाकृतींची

असिता ऋषींची भविष्यवाणी

कोलकात्याच्या इंडियन म्यूझियममधला हा एक शिल्पाचा तुकडा. हे शिल्प सर्वसाधारण इ. पू. २०० ते इ. पू. १०० या कालावधीत बनवलं गेलं होतं. एका स्तूपाच्या पायावर हे शिल्प होतं.

असिता नावाच्या ऋषींनी बाळ सिद्धार्थचं भविष्य सांगतानाचा प्रसंग यात दाखवलाय. शिल्पामध्ये बाल्यावस्थेतला सिद्धार्थ असिता ऋषींच्या मांडीवर आहे. त्यांनी सांगितलेल्या भविष्याप्रमाणं सिद्धार्थ मोठेपणी एकतर महान चक्रवर्ती किंवा धर्मक्षेत्रातला सर्वोच्च अधिकारी असं बनणार होता. त्यांना बुद्धांच्य़ा जन्माचा एक प्रकारे दृष्टांत झाल्यावर ते कपिलवास्तुमध्ये आले. महाराज शुद्धोदन (गौतम बुद्धांचे पिता) यांनी त्यांचं स्वागत केलं. त्यांनी सिद्धार्थ बाळाला असिताऋषींकड दिलं. ऋषींनी बाळाकडं पाहाताच त्यांना सर्वज्ञानी बुद्ध बनण्याची सारी चिन्हं बाळामध्ये दिसली. तसं भविष्य त्यांनी सांगितलं. पण पुढच्याच क्षणी त्यांच्या डोळ्यातून अश्रू वाहू लागले. कारण त्यांचं स्वत:च आयुष्य संपत आलं होतं आणि गौतम बुद्धांचं महान जीवन पाहणं त्यांच्या नशिबात नव्हतं.

शिल्पामध्ये आपल्याला असिता ऋषींच्या मांडीवर सिद्धार्थ बाळ दिसतो. त्यांच्या समोर आसनावर  असणारी व्यक्ती म्हणजे महाराज शुद्धोदन. शिल्पातलं त्यांचं डोकं तुटून गेलंय. असिता ऋषींच्या मागं स्तंभाच्या बाजूला उभी असणारी व्यक्ती म्हणजे त्यांचा पुतण्या नरदत्त असावा असं मानण्यात येतं.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

https://artsandculture.google.com/asset/prediction-of-asita/3QG6gQzvczMWmA

https://dhammawiki.com/index.php/Asita