चॅटरटनचा मृत्यू

मुशाफिरी कलाविश्वातली

चॅटरटनचा मृत्यू 

अठराव्या शतकातली गोष्ट. इंग्लंडमधल्या ब्रिस्टॉल शहरात एका गरीब घरात एक मूल जन्मलं. त्याच्या जन्माच्या आधीच त्याचे वडील वारले होते. घरी फक्त आई आणि मोठी बहीण होते. मुलाच्या जन्मानंतर आईनं एका पोटापाण्यासाठी शिवणकाम, विणकाम करायला सुरुवात केली.

या मुलाचं नाव होतं थॉमस. थॉमसला सारेचजण मंद समजायचे. साडेसहा वर्षांचा झाल्यावरही त्याला काहीच जमत नव्हतं. इतर मुलांसोबत खेळायला तो सरळ नकार द्यायचा. तो एकटाच काहीतरी विचार करत बसायचा. 'मंद' असल्यानं त्याला पहिल्या शाळेतून काढून टाकण्यात आलं !!

थॉमसचे वडील हयात असताना संगीताशी संबंधित काम करायचे. ते कवीही होते आणि त्यांना जुन्या नाण्यांमध्येही रस होता. त्यांनी आणलेल्या एका जुन्या संगीताच्या पुस्तकाचं पण थॉमसची आई शिवणकाम करताना फाडत होती. ते छोट्या थॉमसच्या हाती पडलं. त्यावरची नक्षीदार अक्षरं पाहून थॉमस त्या अक्षरांच्या प्रेमातच पडला. मग आईनं त्याला वाचायला शिकवलं. आता मात्र थॉमस वाचायला शिकला. त्यानं हळूहळू मध्ययुगीन काळातली नक्षीदार अक्षरं, चित्रं असणारी पुस्तकं वाचायला सुरुवात केली.

वयाच्या आठव्या वर्षी त्याला एका धर्मादायी शाळेत घालण्यात आलं. ही शाळा अक्षरश: भयानक होती. थॉमसला ही शाळा एखाद्या तुरुंगासारखी वाटायची. इथले नियम खूप कडक होते आणि नियम तुटले तर शिक्षाही कडक होत्या !!

 वयाच्या दहाव्या वर्षी त्यानं कविता रचायला सुरुवात केली. सुरुवातीला तो धार्मिक कविता करायचा. पण नंतर त्यानं उपहासात्मक काव्य रचायला सुरुवात केली. एखाद्या प्रगल्भ कवीनं केलेल्या कवितेसारखं त्याचं काव्य असायचं.

पंधराव्या वर्षी त्यानं शाळा सोडली. एका वकिलाकडं त्यानं काम करायला सुरुवात केली. काम करून पैसे कमावण्याचा अनुभव तो पहिल्यांदाच घेत होता. त्याचं काम कायद्याच्या दस्तावेजांमधला मजकूर कॉपी करण्याचं होतं. हे काम अगदीच कंटाळवाणं होतं. रिकामा वेळ मिळाला की तो कविता करायचा, रेखाटनं करायचा आणि अधाशासारखं वाचायचा. कॉपी करण्याच्या कामानं कंटाळलेली इतर मुलं त्याची मित्र बनू लागली.

यानंतर थॉमसनं एक शक्कल लढवली. तो मध्ययुगीन भाषेत लिहू लागला. त्यानं स्थानिक मासिकात 'मध्ययुगीन कागदपत्रं' म्हणून काही कागदपत्रं दिलीत. खरंतर ही कागदपत्रं बनावट होती. स्थानिक इतिहासाशी संबंधित अशी ही कागदपत्रं थॉमसनं स्वत:च तयार केली होती !! पण मासिकवाल्यांनी ती कागदपत्रं स्वीकारली. यानंतर थॉमसनं बनावट कागदपत्रं विकण्याचं काम सुरु केलं. तो आता मध्ययुगीन कविता आणि कागदपत्रं विकू लागला !! अर्थातच १५ वर्षांचा थॉमस ही बनावट मध्ययुगीन कागदपत्रं आणि त्यावरचा मजकूर स्वत:च्या प्रतिभेनं लिहीत होता.

कवी होण्याऐवजी बनावटीचं काम कारण्यामागं काही कारणं होती. त्याच्या मनात समाजाविषयी कुठंतरी एक प्रकारचा राग होता. तो प्रचंड हुशार असूनही त्याचं कौतुक कुणीच केलेलं नव्हतं. उलट आजपर्यंत त्याचं खच्चीकरण मात्र बऱ्याच जणांनी केलं होतं. काही वेळेला त्यानं स्वत: कवी असल्याचं सांगितलं पण त्याच्यावर कुणीच विश्वास ठेवला नाही !! कारण लोक त्याला काहीसा मंद समजायचे !! याशिवाय साऱ्या 'मध्ययुगीन' कविता आपण रचल्याचा सांगितलं तर लोक त्या कवितांची टर उडवण्याची शक्यता अधिक होती. त्यामुळं त्यानं स्वत:चं नाव पुढं न आणता एका मध्ययुगीन धर्मगुरूंच्या नावानं आपलं साहित्य पुढं आणलं !!

शेवटी त्यानं वकिलाचं काम सोडून द्यायचं ठरवलं. पण वकिलाशी असणाऱ्या करारामुळं हे अवघड होतं. तो निराशेच्या गर्तेत जाऊ लागला. त्याच्या डोक्यात आत्महत्येचे विचार येऊ लागले. पण त्याला कामावरून सोडून द्यायला शेवटी वकील तयार झाला.

Henry Wallis [Public domain]

थॉमस आता लंडनला येऊन आपलं साहित्य प्रकाशित करण्याचा प्रयत्न करू लागला.. तिथं तो बऱ्याचशा मासिकांच्या प्रकाशकांना भेटला. त्यानं केलेल्या कविता आणि उपहासात्मक लिखाण त्यानं विकलं. खूप सारं लिखाण विकूनही त्याला खूपच कमी पैसे मिळत होते. पैसे वाचवण्यासाठी तो अगदी स्वस्तातल्या लॉजवर राहू लागला. त्याला अन्नासाठीही पैसे उरले नाहीत.अशा अपयशी अवस्थेत त्याला ब्रिस्टॉललाही परत जायचं नव्हतं.

एके दिवशी त्यानं विष पिऊन आत्महत्या केली. दुसऱ्या दिवशी त्या खोलीत बेडवर त्याचं प्रेत मिळालं. मरण्यापूर्वी त्यानं हस्तलिखितांचे तुकडे तुकडे केले होते.

पुढच्या काळात बऱ्याचशा साहित्यिकांसाठी, कलाकारांसाठी थॉमसचं आयुष्य प्रेरणादायी ठरलं !

हेन्री वॉलिस नावाच्या चित्रकारानं त्याच्या मृत्युवरचं चित्र जगप्रसिद्ध झालं. हे चित्र १८५६ मध्ये पूर्ण करण्यात आलं होतं आणि सध्या ते बर्मिंगहॅममधल्या एका कला संग्रहालयामध्ये आहे.    

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ: 

https://www.poemhunter.com/thomas-chatterton/biography/

https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Chatterton

https://en.wikipedia.org/wiki/The_Death_of_Chatterton