पिठोरा चित्रं

मुशाफिरी कलाविश्वातली

पिठोरा चित्रं

गुजरातच्या मध्य भागात एक 'राठवा' नावाची भिल्ल/आदिवासी जमात राहते. भारतातल्या इतर भिल्ल जमातींसारखीच या जमातीची स्वतःची अशी एक संस्कृती आहे. पूर्वापार चालत आलेल्या काही परंपरा आहेत. ह्या लोकांचं स्वतःचं असं रंजक गोष्टींनी भरलेलं असं पुराणही आहे, सण आहेत, संगीत आहे. त्यांची स्वतःची वेगळी चित्रकलाही आहे. अर्थातच, त्यांचं जीवन आपल्यापेक्षा बरंचंसं वेगळं आहे.

त्या लोकांमध्ये एक खास पद्धत रूढ आहे. जसं आपल्या आयुष्यात वेगवेगळ्या समस्या येत असतात, तसं ह्या लोकांच्याही आयुष्यात समस्या येत असतात. ह्या समाजातल्या कुणाही व्यक्तीला घरात/जीवनात काही समस्या जाणवू लागल्यास तो जमातीतल्या धर्मप्रमुख अशा तांत्रिकाची भेट घेतो. समस्या असणाऱ्या व्यक्तीला घरधनी (घराचा मालक) असं म्हणतात. (जनावरे मरणे किंवा घरी कुणीतरी आजारी असणे अशा प्रकारच्या या समस्या असतात.)  हा तांत्रिक त्या व्यक्तीला काही तोडगे सांगतो, काही विधी करायला सांगतो. या ठिकाणी घरधनी आपल्या समस्या कमी झाल्यावर घराच्या भिंतींवर 'पिठोरा चित्रे' काढण्याचे नवस बोलतो. कालांतरानं जेंव्हा त्या व्यक्तीच्या समस्या थोड्या कमी झाल्यासारख्या वाटतात, तेंव्हा त्याला आपण बोललेलं नवस फेडायचं असतं.
नवस फेडण्यासाठी घरधनी तांत्रिकाला भेटतो. तांत्रिक त्याला कोणत्या प्रकारची चित्रं भिंतींवर काढायची याविषयी मार्गदर्शन करतो. मग घरधनी लखाराला (पिठोरा चित्रं काढणारा चित्रकार) बोलावतो आणि मग 'लखारा' सांगितलेली चित्रं काढतो. घरावर ही चित्रं पूर्ण होताच नवस फेडणं पूर्ण होतं. यानंतर संगीत, नृत्य यांच्यासहित साऱ्या गावाला जेवण दिलं जातं !

★Anilbhardwajnoida [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)] 
★https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pithora_wall_painting.JPG

या चित्रांना 'पिठोरा' चित्रं का म्हणतात? या जमातीत एक पारंपरिक कथा सांगितली जाते. या कथेप्रमाणं देवांचा राजा असणाऱ्या इंद्राला ७ बहिणी होत्या. यातली एक बहीण होती राणी कडी कोयल. ती एके दिवशी अरण्यात गेली. तिथं ती राजा कंजूराणा याला भेटली. हे दोघं एकमेकांच्या प्रेमात पडले. यातून तिला दिवस गेले आणि मुलगा झाला. पण अजून तिचं लग्न झालं नव्हतं. तिनं (भावाच्या भीतीनं) आपल्या मुलाला वाहत्या  पाण्यात सोडलं.

हे बाळ इंद्राच्या इतर दोन बहिणींना पुढं मिळालं. त्यांनी बाळाला वाचवलं. त्यांनी बाळाचं नाव 'पिठोरा' असं ठेवलं. या बाळाला त्यांनी राजवाड्यात नेलं.

कालांतरानं पिठोरा मोठा झाला. मामा असणाऱ्या इंद्राला पिठोराचं लग्न करायचं होतं. पण पिठोराला आधी आपले आईवडील कोण आहेत ते जाणून घ्यायचं होतं. त्यानं  इंद्राला आपले आई वडील कोण आहेत हा प्रश्न विचारला. यानंतर  इंद्रानं एकदा मोठी सभा बोलावली. यात त्यानं साऱ्या देवीदेवतांना, राजा राणी आणि मोठ्या लोकांना बोलावलं. यात कंजूराणाही होता. पिठोरानं कंजूराणाला पाहताक्षणीच ओळखलं. त्यानं कंजूराणाकडं बोट दाखवत ते आपले वडील असल्याचं सांगितलं. यानंतर पिठोराचं पिठोरीशी मोठ्या थाटामाटात लग्न झालं. या लग्नाला सारे देवदेवता घोड्यांवरून किंवा हत्तीवरून आले.

राठवा जमातीचे लोक पिठोराला आपला देव मानतात कारण त्यानं पाहताक्षणीच आपल्या वडिलांना ओळखलं !! ह्या लोकांच्या चित्रात देवमंडळी घोड्यांवरून येताना दिसतात कारण कथेमध्ये पिठोराच्या लग्नात देवदेवता घोड्यांवरून येतात.

पिठोरा चित्रं घराच्या पुढच्या (व्हरांड्याला लागून असणाऱ्या) भिंतीवर आणि घराच्या दोन बाजूला असणाऱ्या भिंतींवर काढली जातात. पुढच्या भिंतींवर असणारं चित्र ११ फूट X ८ फूट इतकं मोठं असतं !! यामध्ये भरभरून देवदेवता, माणसं, प्राणी, निसर्गातल्या गोष्टी असतात. चित्रात वापरण्यात आलेले रंग काहीसे भडक आणि लक्षवेधक असतात. गम्मत म्हणजे या पिठोरा चित्रांमध्ये आधुनिक जीवनातल्या गोष्टीही येतात. या जमातीत चित्रात येणाऱ्या वेगवेगळ्या देवीदेवतांच्या स्वतंत्र अशा गोष्टी आहेत.

पिठोरा चित्रं काढण्यासाठी बरेच दिवस लागतात. हे चित्र काढण्यासाठी मंगळवारी सुरुवात होते. एक प्रकारची प्रार्थना केल्यानंतर कामाला सुरुवात होते. सुरुवातीला गाईच्या शेणानं किंवा चिखलानं भिंती सारवल्या जातात. चित्रं काढण्यासाठीचं सारं सामान कुमारिकाच आणतात. यानंतर भिंतींवर चित्रं काढली जातात. चित्रांचा शेवट बुधवारी केला जातो.

धार्मिक विधीचा भाग म्हणून काढली जाणारी ही चित्रं भिल्ल जमातीला कलेच्या बाबतीत समृद्ध मात्र करतात !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

🍁https://www.sahapedia.org/motifs-pithora-painting
🍁http://gaatha.com/pithora-paintings/
🍁https://www.openart.in/history/pithora-paintings-central-gujarat/