चंडेश अनुग्रह

मुशाफिरी कलाविश्वातली

चंडेश अनुग्रह

तामिळनाडूमध्ये अरियालूर जिल्ह्यात एक शहर आहे - गंगाकोंडचोलापूरम. चोला घराण्यातल्या राजा राजेंद्र चोला (पहिला) याच्या कारकिर्दीत (म्हणजे जवळपास एक हजार वर्षांपूर्वी) हे शहर त्याच्या राज्याची राजधानी बनलं. त्यानंतर जवळपास २५० वर्षे हे शहर साम्राज्याची राजधानी होतं. या शहरातलं एक ऐतिहासिक, कलात्मक मंदिर म्हणजे बृहदीश्वर मंदिर.

हे मंदिर १०३५ मध्ये राजा राजेंद्र चोला (पहिला) यानं बांधलं. त्याचे वडील राजराजा चोला यांनीही तंजावर इथं असंच एक 'बृहदीश्वर मंदिर' बांधलं होतं. राजेंद्र राजानं आपलं साम्राज्य कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, ओरिसा आणि बंगाल इथपर्यंत वाढवल्यानंतर आपल्या विजयाचं एक प्रकारचं स्मारक म्हणून हे मंदिर बांधलं. पराभूत झालेल्या राजांना त्यानं गंगेचं पाणी भांड्यांमधून पाठवायला सांगितलं. या पराभूत राजांनी पाठवलेलं गंगाजल त्यानं मंदिराच्या विहिरीत ओतलं. ही विहीर त्या काळात चोलगंगम या नावानं ओळखली जायची. नंतरच्या उत्खननात या मंदिरापासून राजाचा राजवाडा जवळच असल्याचं स्पष्ट झालं.

राज्याच्या सीमा दूरदूरपर्यंत वाढवणाऱ्या या राजेंद्र राजाला वाटत होतं की त्याच्यावर शंकराची कृपा होती. या शिवाच्या कृपेमुळंच त्याला इतके विजय मिळाले होते असं त्याला वाटायचं. बृहदीश्वर मंदिराभोवती प्रदक्षिणा काढली तर शिवभक्तांना शंकराचं वरदान/आशीर्वाद मिळाल्याचं दृश्य दाखवणारी बरीच कोरीव कामं दिसतात. उदा. यात शंकराचा भक्त असणाऱ्या रावणाच्या मूर्तींचाही समावेश आहे. मूर्तीमध्ये आपल्याला रावण शंकराकडून वरदान/आशीर्वाद घेताना दिसतो. यात एक चंडेश नावाचा शिवभक्त शंकराकडून आशीर्वाद घेतानाचं शिल्पांकन आहे. महत्वाची गोष्ट म्हणजे यात दाखवलेला चंडेश हा राजा राजेन्द्रासारखा दिसत असावा असं जाणकारांचं मत आहे.

Image credit: R.K.Lakshmi [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:N-TN-C94_Chandesha_anugraha_Gangaikondacholapuram.jpg

कोण होता हा चंडेश ? चंडेश हा एक महत्वाचा नायनार म्हणजे शिवाचा भक्त असणारा संत मानला जातो. शैव पंथातले सहाव्या आणि आठव्या शतक दरम्यान तामिळनाडूमध्ये होऊन गेलेले ६३ संत या नायनारांमध्ये येतात.

दक्षिण भारतातल्या सुप्रसिद्ध पेरिय पुराणात सांगितलेल्या कथेप्रमाणे चंडेशचा जन्म एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला होता. पण जन्मापासूनच त्याच्याकडे कुणी फारसे लक्ष दिले नाही. तो गाईंना घेऊन बाहेर जायचा. एका वाळूच्या शिवलिंगावर तो गाईच्या दुधाचा अभिषेक करायचा. त्याच्या वडिलांपर्यंत ही बातमी पोहोचली. त्याच्या वडिलांना हा सारा मूर्खपणा वाटला, त्यांना हा सारा प्रकार कळताच ते सरळ मुलाकडे आले.  त्यांना त्या शिवलिंगाचा वैताग आला होता. त्यांनी रागाच्या भरात शिवलिंगाला लाथ मारली. यामुळं चंडेशचं ध्यान भंग झालं. त्यानं वडिलांच्या लाथ मारणाऱ्या पायावर काठी फेकून मारली. त्या काठीची कुऱ्हाड झाली. ह्या ठिकाणी शंकर प्रकट झाले. चंडेशची निस्सीम भक्ती पाहून ते प्रसन्न झाले. त्यांनी चंडेशच्या वडिलांचा पाय पूर्ववत केला. त्यांनी तेंव्हापासून चंडेशला स्वत:च त्याचे वडील असल्याचं सांगितलं. यानंतर शंकरांनी स्वत:च्या गळ्यातील फुलांची माळ काढून चंडेशच्या डोक्यात फेट्यासारखी बांधली. नेमका हाच प्रसंग ह्या शिल्पात दाखवलाय.

कुठल्याही शैव पंथाच्या मंदिरात चंडेशचं स्थान खूप महत्वाचं मानलं जातं. मंदिरात त्याच्या मूर्तीसमोर गेल्यानंतर भक्त लोक टाळ्या वाजवतात.

या शिल्पामध्ये आपल्याला शंकराच्या डोक्यावर मुकुटासारखी केशरचना दिसत आहे. शंकरानं अलंकारही वापरले आहेत. पार्वतीच्या डोक्यावर रत्नांचा मुकुट दिसतोय. सर्वात मोठ्या आकाराची मूर्ती शंकराची, त्यापेक्षा  लहान पार्वतीची आणि सर्वात लहान मूर्ती चंडेशची दाखवलेली आहे. शंकराच्या वरच्या दोन हातात परशु आणि काळवीट दिसतंय. तसंच चंडेशच्या कथेमधली काही दृश्ये मागं कोरलेली दिसतात. शिल्पांकनाचं अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे यातल्या तिघांच्या नजर तीन वेगवेगळ्या दिशांना आहेत.

शिल्पामधल्या अप्रतिम कलाकौशल्यासाठी हे शिल्पांकन सुप्रसिद्ध आहे.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान

#माझीशाळामाझीभाषा

#कारागिरी

संदर्भ:

https://www.thehindu.com/features/magazine/marvels-in-stone/article2308298.ece

https://tamilnadu-favtourism.blogspot.com/2015/11/gangaikonda-cholapuram-sculptures.html

https://www.academia.edu/11003817/Shaiva_Iconography_in_Chola_Temples

https://en.wikipedia.org/wiki/Chandeshvara_Nayanar

प्राचीन मंदिरे, मूर्ती आणि भावपूर्ण शिल्पे - उदयन इंदूरकर