लुरिस्तानच्या कांस्यवस्तू

कुतूहल कलाविश्वातलं

लुरिस्तानच्या कांस्यवस्तू

इराणच्या पश्चिम भागात 'लुरिस्तान' नावाचा एक प्रदेश आहे. हा प्रदेश पर्वतमय आहे. इराण आणि इराक यांच्या सीमारेषेवरच हा प्रदेश आहे. या प्रदेशाचं इतिहासकार आणि पुरातत्त्वतज्ञ यांच्यासाठी खास महत्त्व आहे.

या प्रदेशात खूप प्रमाणात इ. पु. १५०० ते इ. पु. ५०० या दरम्यान बनवल्या गेलेल्या खूप साऱ्या कांस्यवस्तू मिळाल्या आहेत. या वस्तू नेमक्या कोणत्या लोकांनी बनवल्या आहेत, ते लोक मूळचे कुठले यासारख्या प्रश्नांची अजूनही उत्तरं मिळालेली नाहीत. एक मात्र निश्चित, या कांस्यवस्तू बनवणारे लोक भटक्या टोळींमध्ये राहायचे. मृत व्यक्तींना पुरलेल्या ठिकाणी या कांस्यवस्तू सापडल्या आहेत. इ. पु. ४००० नंतरची 'मेसोपोटेमिया' संस्कृतीचा भाग असणाऱ्या, याच भागात सापडणाऱ्या कांस्यवस्तू आणि ही कांस्यवस्तू यांच्या शैलीमध्ये फरक जाणवतो.

ब्रिटीश लोकांना या प्रकारच्या कांस्यवस्तू पहिल्यांदा १८५४ मध्ये मिळाल्या. त्या कांस्यवस्तू नंतर ब्रिटिश वस्तुसंग्रहालयात पोहोचल्या. कालांतरानं इतर युरोपियन लोकांनीही अधूनमधून या प्रदेशातून कांस्यवस्तू घेऊन आपापल्या देशात नेल्या. १९२० च्या दशकात शेवटी शेवटी युरोप आणि अमेरिकेमधल्या बऱ्याचशा वस्तुसंग्रहालयात या कांस्यवस्तू दिसायला लागल्या. त्यांची लंडन आणि न्यूयॉर्क इथं विक्रीही होऊ लागली. यानंतर युरोप आणि अमेरिकेच्या प्राचीन कलावस्तूंच्या बाजारपेठेत या कांस्यवस्तूंची मागणी प्रचंड वाढली. लुरिस्तानचे स्थानिक लोक बेकायदेशीररित्या जमीन खोदून अशा कांस्यवस्तू शोधू लागले. त्यांना अक्षरश: हजारो कांस्यवस्तू मिळाल्या आणि त्या युरोपच्या/अमेरिकेच्या वस्तुसंग्रहालयात आणि कलावस्तूंच्या संग्राहकांना विकण्यात आल्या. यातली बरीचशी विक्री बेकायदेशीर झाल्यानं आज या कांस्यवस्तूंचा अचूकरीत्या इतिहास लिहिणं कठीण झालंय.

या वस्तू बऱ्याच प्रकारच्या आहेत. काही वस्तू फक्त सजावटीकरता बनवल्या गेल्या आहेत. काही दैनंदिन जीवनात वापरायच्या वस्तू आहेत. तंबू बांधताना आधारासाठी लागणारे खांब आहेत. तलवार, कुऱ्हाड यासारखी संरक्षणासाठी लागणारी हत्यारंही आहेत. घोड्याला सजवण्यासाठी त्याच्या डोक्यावर लावायचा अलंकारही (horse cheekpiece) आहे. 

सोबत दिलेलं चित्र हे अशाच एका घोड्याच्या अलंकाराचं आहे. यात 'पशूंचा मालक' दाखवण्यात आलाय. प्राचीन इजिप्त आणि आजूबाजूच्या ठिकाणच्या कलेमध्ये वरचेवर येणारा हा विषय. यात मध्यभागी मालक असणारा माणूस दिसत असून बाजूला दोन पशू दिसत आहेत.

जवळपास इ. पु. ५०० पर्यंत तिथल्या भटक्या टोळ्यांमध्ये कांस्यवस्तू बनवण्याचा व्यवसाय जोरात चालायचा हे मात्र निश्चित !

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

http://www.iranicaonline.org/articles/bronzes-of-luristan

http://www.cais-soas.com/CAIS/Art/porada/porada-luristan.htm

https://en.wikipedia.org/wiki/Luristan_bronze