कुतूहल कलाविश्वातलं
महाकपि जातककथा
कोरीव कामांमधून दाखवलेल्या जातककथा हा बौद्ध कलेमधला एक महत्त्वाचा भाग आहे. जातककथा म्हणजे गौतम बुध्दांच्या पूर्वजन्मीच्या कथा. या कथांमध्ये बुद्ध एखाद्या व्यक्ती किंवा प्राणी यांच्या रूपात येतात. कथेत अर्थातच इतरही पात्रं असतात. बुध्दांच्या पूर्वजन्मीच्या पात्रामध्ये काहीतरी खास सद्गुण असतात. या कथांमध्ये काही घटनांमुळं काहीतरी समस्या येते. कथेतील पात्रं अडचणीत येतात. मग बुध्दांच्या कथेतील चांगल्या कृतीनं या समस्या दूर होतात. कथेचा शेवट गोड होतो. एकूणच बौद्ध कलेमध्ये जातककथांचं स्थान खूपच महत्त्वाचं आहे.
मध्यप्रदेशमधल्या 'सतना' जिल्ह्यामध्ये एक गाव आहे भरहूत. या गावाचं वैशिष्ट्य म्हणजे इथं प्राचीन बौध्दकलेचे अवशेष मिळालेले आहेत. हे अवशेष २००० वर्षांहूनही जास्त जुने आहेत. ह्या अवशेषांमध्ये प्रामुख्यानं शिल्पांचा समावेश होतो. ह्यातली बहुतेक सारी शिल्पं आता कोलकातामधल्या पुराणवस्तुसंग्रहालयात आहेत. यातलं एक कोरीव काम म्हणजे 'महाकपि जातककथा'.
या कथेमध्ये 'बुद्ध' पूर्वजन्मी वानरजातीचे राजा असतात. जवळपास ८०,००० वानरांचं त्यांचं राज्य असतं. ही सारी वानरं गंगेच्या बाजूलाच कुठंतरी राहत असतात.
एके दिवशी ही वानरं एका आंब्याच्या वृक्षावर आंबे तोडून खात असतात. इतक्यात तिथं काशीचा राजा ब्रह्मदत्त' येतो. त्यालाही त्या वृक्षाचे आंबे हवे असतात. राजाचे सैनिक वृक्षाभोवती गोळा होतात. त्यांना वानरांना मारायचं असतं. पण, वानरांचा राजा म्हणजेच पूर्वजन्मीचे बुध्द दोन वृक्षांमध्ये लोंबकळत राहत इतर वानरांना आपल्या पाठीवरून जाऊन सुटका करून घेता यावी यासाठी स्वतःच्या पाठीचा पूल तयार करतात. त्यांच्या पाठीवरून सारी वानरे जाऊन स्वतःची सुटका करून घेतात. यामध्ये बुध्दांचा मत्सर करणारा दुष्ट भाऊ देवदत्तही वानरजन्मामध्ये असतो. तो वानरांच्या राजाच्या पाठीवर इजा करण्याच्या उद्देशाने मुद्दामच उडी मारतो. यामुळं वानरांच्या राजाच्या हृदयाला इजाही होते.
वानराच्या राजाच्या या कृत्यामुळं काशीच्या राजाचे विचार बदलतात. स्वतः वानरांना मारण्याचा प्रयत्न केल्याबद्दल त्याला पश्चात्ताप होतो. तो वानराच्या राजाची मृत्यू येईपर्यंत काळजी घेतो. मृत्यूनंतर अंत्यविधीही मोठ्या आदरानं राजेशाही पद्धतीत करतो.
महाकपि जातककथा
कोरीव कामांमधून दाखवलेल्या जातककथा हा बौद्ध कलेमधला एक महत्त्वाचा भाग आहे. जातककथा म्हणजे गौतम बुध्दांच्या पूर्वजन्मीच्या कथा. या कथांमध्ये बुद्ध एखाद्या व्यक्ती किंवा प्राणी यांच्या रूपात येतात. कथेत अर्थातच इतरही पात्रं असतात. बुध्दांच्या पूर्वजन्मीच्या पात्रामध्ये काहीतरी खास सद्गुण असतात. या कथांमध्ये काही घटनांमुळं काहीतरी समस्या येते. कथेतील पात्रं अडचणीत येतात. मग बुध्दांच्या कथेतील चांगल्या कृतीनं या समस्या दूर होतात. कथेचा शेवट गोड होतो. एकूणच बौद्ध कलेमध्ये जातककथांचं स्थान खूपच महत्त्वाचं आहे.
मध्यप्रदेशमधल्या 'सतना' जिल्ह्यामध्ये एक गाव आहे भरहूत. या गावाचं वैशिष्ट्य म्हणजे इथं प्राचीन बौध्दकलेचे अवशेष मिळालेले आहेत. हे अवशेष २००० वर्षांहूनही जास्त जुने आहेत. ह्या अवशेषांमध्ये प्रामुख्यानं शिल्पांचा समावेश होतो. ह्यातली बहुतेक सारी शिल्पं आता कोलकातामधल्या पुराणवस्तुसंग्रहालयात आहेत. यातलं एक कोरीव काम म्हणजे 'महाकपि जातककथा'.
या कथेमध्ये 'बुद्ध' पूर्वजन्मी वानरजातीचे राजा असतात. जवळपास ८०,००० वानरांचं त्यांचं राज्य असतं. ही सारी वानरं गंगेच्या बाजूलाच कुठंतरी राहत असतात.
एके दिवशी ही वानरं एका आंब्याच्या वृक्षावर आंबे तोडून खात असतात. इतक्यात तिथं काशीचा राजा ब्रह्मदत्त' येतो. त्यालाही त्या वृक्षाचे आंबे हवे असतात. राजाचे सैनिक वृक्षाभोवती गोळा होतात. त्यांना वानरांना मारायचं असतं. पण, वानरांचा राजा म्हणजेच पूर्वजन्मीचे बुध्द दोन वृक्षांमध्ये लोंबकळत राहत इतर वानरांना आपल्या पाठीवरून जाऊन सुटका करून घेता यावी यासाठी स्वतःच्या पाठीचा पूल तयार करतात. त्यांच्या पाठीवरून सारी वानरे जाऊन स्वतःची सुटका करून घेतात. यामध्ये बुध्दांचा मत्सर करणारा दुष्ट भाऊ देवदत्तही वानरजन्मामध्ये असतो. तो वानरांच्या राजाच्या पाठीवर इजा करण्याच्या उद्देशाने मुद्दामच उडी मारतो. यामुळं वानरांच्या राजाच्या हृदयाला इजाही होते.
वानराच्या राजाच्या या कृत्यामुळं काशीच्या राजाचे विचार बदलतात. स्वतः वानरांना मारण्याचा प्रयत्न केल्याबद्दल त्याला पश्चात्ताप होतो. तो वानराच्या राजाची मृत्यू येईपर्यंत काळजी घेतो. मृत्यूनंतर अंत्यविधीही मोठ्या आदरानं राजेशाही पद्धतीत करतो.
Image credit:
https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File%3AMahakapi_Jataka_in_Bharhut.jpgp
https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File%3AMahakapi_Jataka_in_Bharhut.jpgp
G41rn8 [CC BY-SA 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]
ही कथा आपल्याला भारहूत इथं सापडलेल्या एका कोरीव कामात पाहायला मिळते. यात आपल्याला पाठीचा पूल केलेला वानरांचा राजा दिसतो. पाठीवरून पलीकडं जाणारी वानरं दिसतात. वृक्षाखाली सैनिक दिसतात. वानरांचा राजा खाली पडल्यानंतर त्याला इजा होऊ नये म्हणून सैनिकांनी चादरही पकडल्याचं दिसतं. मध्ये छोट्याशा भागात नदीच्या पाण्यातले मासे दिसतात. चित्रात खालच्या भागात वानरांचा राजा (बरा झाल्यानंतर) काशीच्या राजाला उपदेश करताना दिसतोय.
प्राचीन भारतातल्या कलेमध्ये भारहूतमधल्या शिल्पांचं, कोरीव कामांचं खूप महत्त्वाचं स्थान आहे.
- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ:
► भारतीय कलेचा इतिहास - प्रा. जयप्रकाश जगताप
► प्राचीन कलाभारती - म श्री माटे.
► https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mahakapi_Jataka?wprov=sfla1
► प्राचीन कलाभारती - म श्री माटे.
► https://en.m.wikipedia.org/wiki/Mahakapi_Jataka?wprov=sfla1
No comments:
Post a Comment