गांधार कला - ४

मुशाफिरी कलाविश्वातली

गांधार कला – ४

या आधीच्या भागात आपण प्राचीन गांधार प्रदेशाचा इतिहास आणि गांधार कलेविषयी काही माहिती पाहिली.

गांधार कला - १
गांधार कला - २
गांधार कला – ३

गांधार कलेत आपल्याला मुख्यत्वेकरून बौद्ध धर्माशी निगडित कला पाहायला मिळते. ज्या त्या ठिकाणी, त्या काळात बनवल्या गेलेल्या मूर्त्यांमध्ये एक प्रकारचे साम्य दिसून येते. सहसा बुद्धांनी घेतलेल्या वस्त्रानं दोन्ही खांद्यांना झाकलेलं पाहायला मिळतं. बऱ्याचदा त्यांचा डावा हात खाली तर उजवा हात 'अभय मुद्रा' किंवा 'वरद मुद्रा' यामध्ये पाहायला मिळतो. 'अभयमुद्रा' हे अर्थातच अभय देण्याचं चिन्ह आहे. अभयमुद्रा सुरक्षा, शांती दर्शवते. हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख धर्मातल्या बऱ्याच प्रतिमांमध्ये ही मुद्रा पाहायला मिळते. 'वरदमुद्रा' काहीतरी वरदान देण्याचा इशारा दर्शवते.

वरदमुद्रा

अभयमुद्रा

काहीवेळा आपल्याला बुद्धांच्या हाताची 'भूमिस्पर्श मुद्रा' किंवा 'धम्मचक्र मुद्रा' आपल्याला दिसते. 'भूमिस्पर्श' मुद्रेत बुद्धांचा हातात बसलेल्या अवस्थेत जमिनीला टेकलेला दिसतो. भूमिस्पर्श म्हणजे जमिनीला स्पर्श. भूमिस्पर्श मुद्रेला 'पृथ्वीसाक्ष मुद्रा' असंही म्हटलं जातं. (कारण बुद्धांना जेंव्हा ज्ञानप्राप्ती झाली होती तेंव्हा त्यांनी पृथ्वी देवतेला साक्ष म्हणून बोलावलं होतं असं मानतात.) धम्मचक्र मुद्रेत एका विशिष्ट प्रकारे दोन्ही हातांचा वापर केला जातो. धर्माचं चक्र गतिमान झाल्याचं ही मुद्रा दर्शवते.

बुद्धांच्या डोक्यावर उष्णीष (डोक्याच्या वर बांधलेला केसांचं गोल) दिसून येतो. तर कपाळावर टिळ्यासारखा गोल दिसतो. अंगावर दागिने दिसत नाहीत पण लांबलेल्या कानांवरून ते एके काळी (राजपुत्र असताना ) जाड कर्ण आभूषणं वापरात असावेत याची कल्पना येते. त्यांच्या डोक्याच्या मागं एक प्रकाशमान गोल दिसतो. कधी कधी या गोलांसोबत कमळाचं फुलंही दिसतं.  काही वेळेला बुद्ध ध्यान मुद्रेत बसलेले दिसून येतात. ध्यान मुद्रेत एका हाताच्या तळव्यामध्ये दुसरा हात दिसतो. दोन्ही हातांचे तळवे आकाशाकडे असतात. ही मुद्रा संपूर्ण समतोल दर्शवते. बुद्धांना ज्ञानप्राप्ती होण्यापूर्वी बुद्ध ह्याच मुद्रेत ध्यान करत होते असं मानलं जातं.

ध्यानमुद्रा

कुशाणांच्या काळात बौद्ध लोकांची चौथी धर्मपरिषद भरली. या काळात 'महायान पंथ' पुढे येऊ लागला. महायान पंथाला मान्यता मिळण्यापूर्वी बुद्धांची प्रतिमा बनवली जायची नाही. 'बुद्ध' हे शिल्पाकृतींमध्ये प्रतीक रूपानं दाखवले जायचे. आता 'बोधिसत्व' या संकल्पनेचा स्वीकार होऊ लागला. 'बोधिसत्व' म्हणजे अशी व्यक्ती जी बुद्धत्व मिळवण्याच्या मार्गावर आहे पण जिला अजून बुद्धत्व प्राप्त झालेलं नाही. 'बुद्ध' आणि 'बोधिसत्व'यांच्या प्रतिमा आता शिल्पांमध्ये दिसू लागल्या.

'पुरुष बोधिसत्व' सहसा उभारल्या अवस्थेत दिसतात. त्यांनी धोतर परिधान केलेलं दिसतं. तर खांद्यावर उपरणं घेतलेलं दिसतं. बहुतेक वेळा बोधिसत्वांची केशभूषा अगदी तपशीलवार दाखवलेली दिसते. बोधिसत्वांचे कुरळे केस खांद्यापर्यंत आलेले दिसतात. बुध्दांप्रमाणेच बोधिसत्वांच्याही डोक्यावर  उष्णीष (केसाचा गोल) आणि कपाळावर एका प्रकारचा टिळा दिसतो. बोधिसत्वांच्या पायात बऱ्याचदा वहाणा दिसतात. बुद्धांप्रमाणेच बोधिसत्वांनाही मिशा दाखवलेल्या दिसतात.

गांधार कलेत बुद्ध आणि बोधिसत्व यांच्याशिवाय बऱ्याचदा एक प्रकारचं कथानक सांगणारी शिल्पंही पाहायला मिळतात. ही कथानकं जातककथांमधून घेतलेली असतात.  बुद्धांना ज्ञानप्राप्ती झालेला क्षण आणि नंतरचं दृश्य दाखवणारी शिल्पंही ह्यामध्ये दिसतात.  अश्वघोष यानं लिहिलेल्या 'बुद्धचरितम्' मधले बुद्धांच्या चरित्रातले प्रसंगही दिसतात.

बुद्ध आणि बोधिसत्व यांच्याशिवाय इतर बौद्ध देवतांची शिल्पंही आपल्याला गांधार कलेत दिसतात. अंगानं जाड असणारा कुबेर, आपण मागच्या लेखात पाहिलेली हरिती आणि पंचिक यांची शिल्पंही दिसतात. हरितीसोबत सहसा बरीचशी लहान मुलंही दिसतात. 'यक्षी' आणि 'यक्ष' यांची शिल्पंही गांधार कलेत आढळतात. याशिवाय रोमन शैलीतली मद्य पिणाऱ्या मंडळींची शिल्पंही गांधार कलेत आढळतात. त्या काळच्या समाजात मद्यप्राशनाला बऱ्यापैकी मान्यता होती असं जाणवतं.

गांधार कला सुरुवातीपासून ते शेवटपर्यंत एकसारखी होती असं मुळीच नाही. काळाच्या ओघात गांधार कलेत बरेचसं बदल होत गेले. सुरुवातीच्या काळातली गांधार कला काहीशी ओबडधोबड दिसते. यात ग्रीक कलेचा प्रभाव अगदी कमी प्रमाणात दिसतो. या काळातल्या शिल्परचनांच्या मांडण्या  काळजीपूर्वक केलेल्या दिसत नाहीत.

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:  

🍀  http://www.religionfacts.com/

🍀  https://www.burmese-art.com/about-buddha-statues/hand-positions/dharmachakra-mudra

🍀  https://www.yogapedia.com/definition/6871/dhyana-mudra

🍀  https://youtu.be/anBKOzsuPaw