कोणार्कमधली सूर्याची मूर्ती

मुशाफिरी कलाविश्वातली

कोणार्कमधली सूर्याची मूर्ती

भारतात सूर्यदेवाची मूर्तिरूपात पूजा कधी आणि कशी सुरू झाली याविषयी जाणकार मंडळींचं एक विशिष्ट मत आहे. पूर्वीच्या काळी इराणमध्ये अग्नीची पूजा करणारे आणि सूर्याची पूजा करणारे असे वेगवेगळे पंथ होते. या दोन पंथांमध्ये काही कारणानं तंटे होऊ लागले. यात सूर्याची पूजा करणाऱ्या आपला देश सोडून द्यावा लागला. ह्या लोकांचा पंथ 'मग' या नावानं ओळखला जायचा. त्यानंतर हे लोक भारतात आले. ह्या लोकांनी इथं आल्यावर सूर्याच्या पूजेला सुरुवात केली. आणि मग भारतात सूर्याच्या मूर्तिरूपातील पूजेला सुरुवात झाली !! नेमकं ह्याच कारणामुळं इतर मूर्त्यांमध्ये न आढळणारी एक गोष्ट सुरुवातीच्या काळातल्या सूर्याच्या मूर्त्यांमध्ये आपल्याला पाहायला मिळते. ती म्हणजे सूर्याच्या पायातील पादत्राणे. आपल्याकडं मंदिरात चप्पल घालून जाण्याची आपण कल्पनाही करू शकत नाही. मंदिरातल्या देवांच्या मूर्त्यांमध्येही चप्पल दिसत नाहीत. पण सुरुवातीच्या काळातल्या सूर्यदेवाच्या मूर्त्यांमध्ये सूर्यदेवाच्या पायात बूट दिसतात. देवीदेवतांच्या मूर्त्यांमध्ये पायात बूट दाखवण्याचा प्रकार प्राचीन इराणमध्ये चालायचा.

एकदा सूर्याची मूर्तिरूपात पूजा करायला सुरुवात झाल्यावर सूर्याची मंदिरंही बनू लागली. आजच्या पाकिस्तानमधल्या मुल्तानमध्ये अत्यंत प्राचीन असणारं एक सूर्य मंदिर होतं. कृष्णाचा मुलगा सांब यानं हे मंदिर बांधलं होतं असं मानलं जातं. हे मुलतान आधी काश्यपपूर नावानं ओळखलं जायचं. इ स पु ५१५ मध्ये या काश्यपपूरमध्ये आलेल्या एका ग्रीक नौदल अधिकाऱ्यानं या मंदिराचा केलेला उल्लेख आढळतो. इ स ६४१ इथं आलेला चिनी प्रवासी हुआन त्सांग यानं लिहिल्याप्रमाणं इथली मूर्ती शुद्ध सोन्याची होती. मूर्तीचे डोळे माणिक वापरून बनवले होते. मंदिराची दारं, खांब आणि शिखरं यात भरपूर प्रमाणात सोनं, चांदी आणि मौल्यवान खडे वापरण्यात आले होते !!

सूर्याचं आजच्या काळात सर्वात प्रसिद्ध असणारं मंदिर म्हणजे कोणार्कचं सूर्यमंदिर. या सूर्यमंदिरातली गाभाऱ्यातली सूर्याची मूर्ती सध्या दिल्लीमधल्या राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालायात आहे. सोबत दिसणारी सूर्याची मूर्ती ती हीच. मंदिरातल्या मूर्त्या सुरक्षेसाठी आणि चांगली देखभाल होण्यासाठी पूर्वी अशा प्रकारे हलवण्यात आल्या होत्या.

या मूर्तीत आपल्याला बरीचशी बारीक कलाकुसर पाहायला मिळते. बारकाईनं पाहिलं तर सूर्यानं एक प्रकारचं चिलखतासारखं काहीतरी कवच धारण केलेलं दिसतं. तसंच पायामध्ये बूटही दिसतात. सूर्याच्या मुख्य मूर्तीशिवाय बाजूला २ पुरुषांची शिल्पं दिसतात. हे दोघं दंड आणि पिंगळ असल्याचं मानलं जातं. सूर्याच्या मूर्तीमध्ये सूर्याच्या हातात नेहमी कमळाची फुले दाखवली जातात. मूर्तीचे हात तुटल्यामुळं आता फक्तच कमळाची फुलं दिसतात. सूर्य नेहमी रथात बसलेला दाखवला जातो. बहुतेक वेळा सात अश्व रथ ओढतात. या मूर्तीतही आपल्याला सात घोडे सूर्याचा रथ ओढतांना दिसतात. रथाचा सारथी अरुण पुढं बसलेला दिसतो. सूर्याच्या बाजूला दिसणाऱ्या स्त्रिया छाया आणि सुर्वछासा असल्याचं मानलं जातं. वीणा वाजवणारे, फुलांचा वर्षाव करणारे गंधर्वही यात पाहायला मिळतात. मूर्तीमध्ये सूर्याच्या चेहऱ्यावर एक प्रकारचे मंदस्मित जाणवते.

वेगवेगळ्या संस्कृत ग्रंथांमध्ये सूर्याच्या मूर्तीमध्ये घडवण्याचे तपशील वेगवेगळे दिसतात. वराहमिहीरच्या बृहतसंहिता या ग्रंथामध्ये लिहिलंय की सूर्याच्या मूर्तीला दोन असावेत, डोक्यावर मुकुट असावा. याच्या विरुद्ध विष्णू धर्मोत्तर ह्या ग्रंथात लिहिण्या की सूर्याच्या मूर्तीला चार हात असावेत. या चार हातांपैकी दोन हातात कमळाची फुलं असावीत. वराहमिहिरची बृहत संहिता असो किंवा विष्णुधर्मोत्तर, या दोन्ही ग्रंथात अरुण सूर्याचा सारथी असल्याचं लिहिलंय.

एकूण बारा महिन्यांमध्ये सूर्य वेगवेगळ्या बारा रूपांमध्ये दिसतो. एकूण बारा आदित्य आहेत असं मानून सूर्याची बारा नावं ठरवली गेली आहेत. वेगवेगळ्या ग्रंथात ही नावं वेगवेगळी आहेत. पण सर्वसाधारणपणे धात्री, मित्र, आर्यमन, रुद्र, वरूण, सूर्य अशी काही नावं साऱ्या ग्रंथात समान दिसतात. विश्वकर्माशास्त्र या ग्रंथात सूर्याच्या कोणत्या रूपातल्या मूर्तीच्या हातात काय दाखवायचं याविषयी तपशीलवार सूचना दिलेल्या आहेत.

पायातल्या बुटांमुळं सूर्याची मूर्ती मात्र इतर मूर्त्यांपेक्षा वेगळी ठरते !!

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ :

🌹 Elements of Hindu Iconography – By T A Gopinatha Rao (The law printing house, Madras – 1914)

🌹 http://nationalmuseumindia.gov.in/prodCollections.asp?pid=30&id=2&lk=dp2

🌹 https://www.booksfact.com/archeology/5000-years-old-multan-sun-temple-pakistan.html

🌹 https://en.wikipedia.org/wiki/Surya

🌷Image Credit:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Surya_Delhi_National_Museum_ni02-23.jpg

🌹 G41rn8 [CC BY-SA (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0)]