कुतूहल कलाविश्वातलं
मॅन प्रपोजेस् गॉड डिस्पोजेस्
१९ मे १८४५ मध्ये दोन जहाजं इंग्लंडमधुन उत्तरेकडं एका मोहिमेवर निघाली. सरकारी पाठबळावर ही मोहिम सुरू झाली होती. इंग्लंडमधुन प्रशांत महासागरात जाण्यासाठी उत्तर ध्रुवाकडुन दुसरा मार्ग शोधणं हे या मोहिमेचं प्रमुख उद्दिष्ट होतं. यामध्ये पूर्वी कधी न गेलेल्या समुद्रक्षेत्रांमधुन या जहाजांना प्रवास करायचा होता. ध्रुवावरचं टोकांचं हवामान हे या मोहिमेपुढचं खडतर आव्हान होतं. पण इंग्रजांना अर्थातच अशा साहसांची आवड होती.
या मोहिमेचा कप्तान होता जॉन फ्रँकलीन. यापूर्वी त्यानं आर्क्टिक प्रदेशातून तीन मोहिमा केल्या होत्या. दोन जहाजांपैकी दुसऱ्या जहाजावरचा कप्तान क्रोझिअर याला अंटार्क्टिकाच्या मोहिमेचा अनुभव होता. याशिवायही या मोहिमेत बरेच अनुभवी आणि ज्ञानी दर्यावर्दी होते. या दोन जहाजांवर एकूण २४ अधिकारी आणि ११० बाकीचे लोक होते. दोन्ही जहाजं (त्यावेळच्या) अत्याधुनिक तंत्रज्ञानानं सुसज्ज होती. सगळ्या लोकांना पुढची तीन वर्षं पुरेल इतकं पारंपारिक पध्दतीनं कॅनमध्ये जतन (preserve) केलेलं अन्न होतं. जहाजांवरच्या ग्रंथालयात १००० पुस्तकं होती. एकूणच काळजीपूर्वक तयारीनिशी ह्या मोहिमेला सुरुवात झाली.
ही जहाजं थोडसं उत्तरेला जाऊन स्कॉटलॅंडला थांबली. पुढं ग्रीनलँडच्या पश्चिम किनाऱ्यावर ही जहाजं थांबली - याठिकाणी जहाजांवर अन्नासाठी ताजं मांस घेण्यात आलं. लोकांनी आपापल्या कुटुंबासाठी लिहिलेली पत्रं दिली. १३४ जणांपैकी ५ जणांना परत पाठवण्यात आलं. १२९ लोकांचा पुढचा प्रवास सुरु झाला.
पुढच्या प्रवासात त्यांना वाटेत एक जहाज भेटलं. या वाटेत भेटलेल्या जहाजावरच्या लोकांच्या वृत्तांतानुसार मोहिमेची जहाजं हवामान ठीक होण्यासाठी काही काळाकरता थांबली होती. त्यानंतर मोहिमेचा पुढचा प्रवास सुरू झाला. यानंतर मात्र या जहाजांचा बाकीच्या जगाशी जो संपर्क तुटला तो कायमचाच.
जवळपास ३ वर्षं झाली. या मोहिमेविषयीची इंग्लंडच्या जनतेत असणारी काळजी वाटू लागली. मोहिमेचा शेवट भयानक पद्धतीनं झाला असावा अशी शंकेची पाल लोकांच्या मनात चुकचुकत होती. प्रत्यक्षात निसर्गाच्या रौद्र रुपापुढं मोहिम चक्काचूर झाली होती. काळजीपूर्वक केलेलं नियोजन पूर्णपणे फसलं होतं. यानंतरही मुख्य कप्तान असणाऱ्या फ्रँकलीनची लोकप्रियता कायम राहिली. फ्रँकलीनच्या पत्नीच्या इच्छेप्रमाणं (तसंच लोकांच्या इच्छेप्रमाणं) पुढं शोधमोहिमा झाल्या. महत्वाची माहिती देणाऱ्या लोकांना प्रचंड रक्कमेची (आजच्या काळातील कोट्यावधी रूपयांची) बक्षिसं जाहीर करण्यात आली.
१८६४ मध्ये एडवीन लँडसीअर नावाच्या चित्रकारानं या मोहिमेविषयी एक चित्र काढलं - "Man proposes God disposes". पंधराव्या शतकातील एका ख्रिस्ती धर्माशी संबंधित असणाऱ्या ग्रंथामध्ये "Man proposes God disposes" अशा अर्थाचं विधान आहे.. तेच या चित्रकारानं आपल्या चित्रासाठी निवडलं. माणसानं किती ठरवलं, कितीही काळजीपूर्वक नियोजन केले, कितीही स्वप्नं पाहिली तरी नियतीसमोर त्याचं काही चालत नाही असा या चित्राचा आशय होता. या चित्रात त्यानं उध्वस्त झालेल्या मोहिमेचे अवशेष दाखवले आहेत. जगावर सत्ता गाजवणाऱ्या साम्राज्याच्या एका महत्वाकांक्षी योजनेचे भग्न अवशेष मुकपणे नियतीची करामत दाखवतात. चित्रात दोन ध्रुवीय अस्वलं दिसतात. निळसर असणारी रंगसंगती ध्रुवीय प्रदेशातील अतिशीततेची जाणिव करुन देतात. लाल रंगाचं वस्त्र ब्रिटिशांच्या एका विशिष्ट ध्वजाचा भाग आहे. लाल रंग एकप्रकारे जिवितहानीची जाणिव करुन देतो. बाजूला विज्ञानाचं प्रतिक असणारी दुर्बिण निर्जीवपणे पडलेली दिसते. स्वच्छ सूर्यप्रकाशाचा अभाव वैशिष्टपूर्ण ध्रुवीय हवामान दाखवतो.
या जहाजांचं पुढं काय झालं ते शोधण्यासाठी १८४८ नंतर पुढची १५० वर्षं कित्येक मोहिमा झाल्या. हाती आलेल्या छोट्या छोट्या पुराव्यांमधुन शास्त्रज्ञांनी बरेच अंदाज बांधले. निर्जन बेटांवरच्या या मोहिमेतल्या लोकांचे अखेरचे दिवस वाईट प्रकारे गेले होते.
फ्रँकलीन आणि ही मोहिम यांवर बरीच गीतं, बऱ्याच कविता, कादंबऱ्या झाल्या. हा विषय जनतेसाठी जिव्हाळ्याचा होता.
थॉमस हॉलोवे नावाच्या एका गडगंज श्रीमंत असणार्‍या उद्योगपतीनं १८८६ मध्ये लंडनमध्ये एक कन्यामहाविद्यालय सुरू केलं. त्याकाळच्या सुप्रसिद्ध असणार्‍या चित्रकारांची ७७ चित्रं त्यानं महाविद्यालयात भिंतींवर लावण्यासाठी विकत घेतली. त्यात ह्या "Man proposes God disposes" चाही समावेश होता. त्या चित्रासाठी हॉलोवेनं तब्बल ६६१५ पौण्ड्स मोजले !!! चित्रं पाहून विद्यार्थीनिंचं कुतूहल जागृत व्हावं असं त्याला वाटायचं..
पण ह्या चित्राचा भलताच परिणाम होत गेला.. १९२० ते १९३० च्या दरम्यान एक अंधश्रद्धा पसरली.. परीक्षेमध्ये ह्या चित्राजवळ ज्याचा नंबर येईल तो नापास होतो असा (गैर)समज पसरू लागला. आजही हे चित्र परीक्षेच्या दरम्यान यूनियन जॅक ध्वजानं झाकून ठेवतात !!
- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ :
No comments:
Post a Comment