कुतूहल कलाविश्वातलं
कोण होता बलबाहू?
तेराव्या शतकात चेंगीझखानचा नातू असणाऱ्या कुबलाई खानचं चीनमध्ये साम्राज्य होतं. या कुबलाई खानवर बौद्ध धर्माचा खूप प्रभाव होता. त्याचा आध्यात्मिक गुरु होता फाग्सपा. तो तिबेटमध्ये असायचा. सम्राट कुबलाई खाननं आपल्या गुरुंना तिबेटमध्ये सुवर्णस्तूप बांधायला सांगितलं. या काळात वास्तुशिल्पक्षेत्रात नेपाळी कलाकारांचा दबदबा होता. त्यामुळं या सुवर्णस्तूपाच्या निर्मितीसाठी नेपाळच्या राजाकडं १०० कुशल कारागिरांची मागणी करण्यात आली. नेपाळचा राजा जयभीमदेव मल्ल फक्त ८० कारागीरच देऊ शकला. गंमत म्हणजे या ८० कारागीरांचं नेतृत्व एक सोळा-सतरा वर्षांचा मुलगा करत होता - त्याचं नाव बलबाहू.
बलबाहूची लहानपणीची खात्रीलायक अशी फारशी माहिती उपलब्ध नाही. पण त्याच्याकडं लहानपणापासूनच असामान्य अशी प्रतिभा होती. त्याला लहानपणापासुनच कलेची अावड होती. त्याला कलेविषयीचे ग्रंथ पाठ होते असं मानण्यात येतं. ८० कारागीरांचं नेतृत्व करण्याची तयारी बलबाहूनं दाखवली. राजा जयभीमदेव मल्लिकार्जुन यानं त्याची असामान्य प्रतिभा पाहूनच त्याला वयानं कमी असूनही कारागिरांचा नेता म्हणून मान्यता दिली होती. बलबाहूच्या नेतृत्वाखाली हे ८० कारागीर तिबेटमधल्या ल्हासा या ठिकाणी सुवर्णस्तूप बांधण्यासाठी निघाले.
बलबाहू चीनमध्ये अरनीको नावानं ओळखला जाऊ लागला. सुवर्णस्तूपाचं काम अप्रतिम झालं. हा स्तूप बनायला जवळपास दोन वर्षं लागली. फाग्सपा अरनिकोच्या प्रतिभेनं खूप प्रभावित झाला. अरनिकोला आता मायदेशी जायचं होतं, पण फाग्सपाला त्याला परत जाऊ द्यायचं नव्हतं. अरनीकोला त्यानं एक प्रकारची दीक्षाही दिली. त्यामुळं अरनीकोचं स्थान कारागीरांपेक्षा वरचं झालं. फाग्सपानं अरनीकोला सम्राट कुबलाई खानला भेटायला सांगितलं.
अरनीकोचा पुतळा
सम्राट कुबलाई खानला भेटण्यासाठी अरनीको राजधानीला (आजच्या काळातलं बीजिंग) पोहोचला. सुरुवातीच्या संवादानंतर सम्राट कुबलाईखान प्रभावित झाला. त्याच्याकडं एक खराब झालेलं, भग्नावस्थेतलं पितळी शिल्प होतं. हे शिल्प होतं मानवी शरीराचं. यात शरीरातील नसा, नीला, रोहिणी वगैरे दाखवल्या होत्या. हे शिल्प अॅक्युपंक्चर उपचारपध्दतीशी संबंधित होतं. हे शिल्प पूर्वीच्या काळी मंगोलियामधुन भेट मिळालं होतं. ते शिल्प सम्राटानं अरनिकोला पूर्ववत करायला सांगितलं. हे काम करायला अरनीकोला दोन वर्षं लागली, पण पूर्ववत झालेलं शिल्प पाहून मोठमोठे चिनी कलाकारही अचंबित झाले.
यानंतर अरनिकोनं बऱ्याच मोठमोठ्या वास्तूंच्या रचना (design) केल्या. यात सर्वात प्रसिद्ध असणारी वास्तूरचना म्हणजे आजच्या बीजिंगमध्ये असणारे धवलस्तूप. जवळपास ५१ मीटर उंची असणाऱ्या या स्तूपाचा पायाशी ३० मीटर व्यास अाहे. शिखराला छत्रीसारखी रचना असून त्यावर ३६ पितळेच्या घंटा आहेत. ही वास्तू चीननं पूर्वीच राष्ट्रीय संपत्ती म्हणून घोषित केली आहे.
धवलस्तूप
सम्राट कुबलाई खान युध्दापूर्वी संरक्षणासाठी एक विधी करायचा. या विधीत अरनीकोनं बनवलेली 'महाकाल' नावाची प्रतिमा वापरली जायची. आणि कुबलाई खान सारी युध्दं जिंकायचा. त्याकाळात 'महाकाल' ही प्रतिमा सम्राटाच्या शक्तिशाली सत्तेचं प्रतिक बनली होती.
अरनीकोनं काही वैज्ञानिक उपकरणंही बनवली. यात अवकाशातील ग्रहांची परिभ्रमण दाखवणारी प्रतिकृती, पाण्याच्या प्रवाहावर चालणारं घड्याळ यासारख्या उपकरणांचा समावेश होतो.
अरनिकोनं वास्तुकलेवर कार्यशाळाही घेतली होती. या कार्यशाळेत चीन, तिबेट, मंगोलिया, नेपाळ इथून २०० कलाकार सहभागी झाले होते. अरनिकोनं बुध्दशिल्प कसं बनवावं (मापं, प्रमाणं) यावर एक पुस्तकही लिहिलं.
अरनीकोनं तीन स्तूप, नऊ बौद्ध मंदिरे यांच्यासहित अनेक वास्तूंच्या रचना केल्या. वास्तूरचनेशिवाय तो चित्रकलेतही प्रवीण होता. राजघराण्यातील कित्येक मंडळींची त्यानं व्यक्तिचित्रं काढलीत. त्याला चीनमधले सर्वोच्च किताब, मानसन्मान मिळाले.
आज इतकी आतलं उलटून गेल्यावरही चीन आणि नेपाळ दोन्ही देशांना या प्रतिभावंत कलाकाराचा अभिमान आहे.
- दुष्यंत पाटील
#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी
संदर्भ :
उत्कृष्ट व छान माहिती मिळाली. धन्यवाद
ReplyDeleteछान माहिती
ReplyDeleteखुपच छान माहिती
ReplyDeleteNice knowledge
ReplyDelete