मुशाफिरी कलाविश्वातली: दारिद्र्य आणि संपत्ती यांची टक्कर

ओळख कलाकृतींची

दारिद्र्य आणि संपत्ती यांची टक्कर

विख्यात लेखक चार्ल्स डिकन्स याची 'ब्लीक हाऊस' नावाची कादंबरी १८५२-५३ मध्ये एका लेखमालिकेतून प्रकाशित झाली. त्यावेळच्या कायदाव्यवस्थेवर भाष्य करणारे हे उपहासात्मक लिखाण (satire) होते. ही कादंबरी चांगलीच गाजली. या कादंबरीत एक पात्र होतं - 'जो' नावाचं. कथानकात हा 'जो' गरीब असणारा एक लहान मुलगा होता. पोटापाण्यासाठी रस्त्यावर सफाई करुन तो लोकांकडे पैसे मागायचा. इंग्रज समाजातल्या शहरातल्या गरीब वर्गाचं दर्शन या पात्रातून होत होतं. 'ब्लीक हाऊस'मुळं हे पात्र सर्वांना परिचयाचं झालं.

या काळात रस्त्यावरची सारी वाहतूक घोडागाड्यांमधूनच होई. रस्त्यावर बऱ्याचदा कचरा असे. घोड्यांच्या शेणामुळं रस्ते अजुनच अस्वच्छ होत. एखाद्या उच्चभ्रू व्यक्तीला रस्त्याच्या पलीकडं जायचं असल्यास ही सफाई करणारं मुलं झाडूनं रस्ता साफ करुन पैसे मागत. त्यांना मग बहुतेक वेळा 'टिप'च्या स्वरुपात पैसे मिळत. भीक मागण्याला तिथं अजिबातच परवानगी नसल्यानं पोटापाण्यासाठी काही मुलं (किंवा बऱ्याचदा वयस्कर माणसं) असे मार्ग निवडत. घोडागाड्यांना अचानक ब्रेक लावता येत नसल्यानं रस्ता खूप काळजीपूर्वक पार करावा लागे. लहान मुलांसाठी हे थोडसं धोक्याचंच काम होतं. उच्चभ्रू समाजातून त्यांना फारसा चांगला प्रतिसाद मिळायचाच असे नाही - ते लोक झाडलोट करणाऱ्या मुलांना अगदी तुच्छ नजरेनं पहात.

४-५ वर्षांनी १८५८ मध्ये विल्यम फ्रिथ नावाच्या एका चित्रकारानं समाजातल्या विषमतेवर भाष्य करताना एक चित्र काढलं - 'The crossing sweeper' (रस्ता पार करणारा सफाईकामगार). यात रस्त्याची सफाई करणाऱ्या गरीब मुलाच्या बाजूलाच त्यानं एक उच्चभ्रू महिला दाखवली. फ्रिथनं या चित्रात उच्चभ्रू लोकांपैकी काहीजणांना या मुलांविषयी वाटणारा तिरस्कार नेमका टिपला. रस्त्यावर एखादी घोडा गाडी वेगानं येत आहे का हे ते दोघंही पाहत आहेत. झाडलोट करणाऱ्या त्या अनवाणी मुलाकडं उच्चभ्रू स्त्री सहानुभूतीनं पाहण्याऐवजी त्याच्याकडं दुर्लक्ष करणं पसंत करते असं हे चित्र पाहताना जाणवतं.

१८५८ मध्ये काढलेलं चित्र

हे चित्र 'दारिद्र्य आणि संपत्ती यांची लंडनच्या रस्त्यावरील टक्कर' चित्रित करणारी कलाकृती म्हणून त्या काळात गाजलं होतं. फ्रिथनं हेच चित्र बदलत्या फॅशनला प्रतिबिंबित करत बर्‍याचदा काढलं. पण त्यापैकी १८५८ मध्ये काढलेलं चित्र जास्त प्रसिध्द आहे.