दि लेडी ऑफ शॅलॉट

ओळख कलाकृतींची

दि लेडी ऑफ शॅलॉट

आल्फ्रेड लॉर्ड टेनिसन (१८०९ - १८९२) याचं एक प्रसिद्ध काव्य म्हणजे 'दि लेडी ऑफ शॅलॉट'.. या काव्यात एक प्रकारची कथा आहे त्याचा सारांश असा:

काव्यात सुरुवातीला एका नदीचं वर्णन येतं. नदीमध्ये बेटासारखी जमीन असते. हे बेट शॅलॉट या नावानं ओळखलं जातं. नदीच्या बाजूला शेत असतं. त्यातून जाणारा रस्ता केमलॉट नावाच्या शहराकडं जातो. रस्त्यावरून जाणारे लोक या अशा बेटाकडं पाहत असतात. या बेटावर वेगवेगळी फुलं फुललेली दिसतात.. या बेटावर एक दगडी रंगांचं ४ भिंतींचं आणि ४ टॉवर असणारं एक घर असतं. त्यामध्ये एक स्त्री राहत असते. ही स्त्री सदैव घरामध्ये बंदिस्त असते आणि ही गूढ स्त्रीच कवितेतलं मुख्य पात्र (दि लेडी ऑफ शॅलॉट) आहे. या नदीतून सामान वाहणार्‍या तसेच छोट्या छोट्या होड्या केमलॉट शहराकडे जात असतात. पण आजपर्यंत ह्या स्त्रीला कुणीच पाहिलेलं नसतं.. फक्त सुगीच्या दिवसात शेतकरी तिच्या गाण्याचे स्वर अस्पष्टपणे ऐकत असतात. रात्रीच्या वेळी तिचं गाणं ऐकल्यावर शेतकरी म्हणत असतात, "हे त्या शॅलॉटच्या परीचं गाणं आहे !!"
शॅलॉटची ही स्त्री घरामध्ये हातमागावर कलात्मक रंगीबेरंगी चित्रण असणारं विणकाम करत असते. तिनं एक वाणी ऐकलेली असते - तिनं जर घरातून (खिडकीतून) बाहेर बघितलं तर तिला एक शाप लागणार असतो. पण तो शाप नेमका काय असणार ते तिलाही माहीत नसतं.. यामुळं ती सतत आपल्या विणकामाकडं लक्ष देत असते. आपली नजर बाहेर जाऊ नये म्हणून ती काळजी घेत असते. पण याठिकाणी एक गंमत असते - ती विणकाम करताना समोरच्या आरशामध्ये तिला जगात काय चाललाय याचं प्रतिबिंब दिसत असते. यात तिला वेगवेगळ्या प्रकारचे लोक, वेगवेगळ्या घटना दिसत असतात. एखादी अंत्ययात्रा किंवा विवाहसोहळा पाहताना मात्र तिला वैफल्य येत असतं.. कधी कधी तिला हे असं फक्त प्रतिबिंब बघणं नकोसं होत असतं.

एकदा एक पितळेचं चिलखत परिधान केलेला एक सैनिक (त्याचं नाव लॅन्सलॉट) बाजूच्या शेतात येतो. त्याचं चिलखत सूर्यप्रकाश पडल्यानं चमकत असतं. त्याच्या घोड्याच्या वेसणावर असणारे खडे आकाशातील तार्‍यांप्रमाणे चमचमत असतात.  याठिकाणी कविनं सैनिकाच्या पुरुषी सौंदर्याचं वर्णन बरंचसं तपशीलवार केलेले आहे (उदा. चमकणारे भव्य कपाल, शिरस्त्राणातून आलेले काळेभोर कुरले केस). ह्यावेळी आकाश निरभ्र असतं.  ह्याठिकाणी तो सैनिक काहीतरी गायला लागतो.. शॅलॉटमधल्या त्या स्त्रीला आरशामध्ये त्याची प्रतिमा दिसत असते..  ज्या क्षणी तो काहीतरी गाणं गायला लागतो त्या क्षणी तिचं मन विचलीत होतं. ती विणायचं थांबवते. ती खिडकीतून बाहेर पाहते.. एवढ्यात सूत हातमागातून बाहेर येतं.. त्या आरशालाही तडा जातो.. आणि शाप लागल्याचं तिला समजून चुकतं...

आता बाहेरचं वातावरणही बदलू लागतं.. वादळाला सुरूवात होते..  ती स्त्री खाली उतरून होडीमध्ये बसते.. होडीमध्ये बसल्यावर ती तिथं आपलं नावही लिहिते..  तिला दुर्दैवाची चाहूल लागलेली असते.. तिनं सफेद रंगाचं वस्त्र परिधान केलेलं असतं.. होडीमध्ये बसल्यावर होडी प्रवाहासोबत केमलॉटकडे जाते.. होडीमध्ये प्रवास करताना ती गायला सुरूवात करते, पण हळूहळू तिचं रक्त गोठतं , डोळे काळे होतात आणि शेवटी तिचा मृत्यू होतो..

नंतर होडी केमलॉट नगरामध्ये पोहोचते.. लोक होडीत लिहिलेलं तिचं नावही वाचतात.. सारे महालात राहणारे लोकही बाहेर येऊन तिला पाहतात.. यामध्ये लॅन्सलॉटही असतो.. तो तिला पाहून म्हणतो - "किती सुंदर आहे हिचा चेहरा!" आणि तिच्यासाठी परमेश्वराकडं शांतियाचना करतो..

लोक या काव्याचे वेगवेगळ्या प्रकारे अर्थ लावतात.. त्यापैकी एक आपण पाहुया..

ती सुंदर विणकाम करणारी स्त्री एका खऱ्याखुर्‍या कलाकाराचं प्रतीक आहे.. स्वतःच्या कलेमध्ये व्यस्त असणारी ती बाकीच्या दुनियेपासून आणि दैनंदिन कामांपासून दूर आहे.. तिच्यामध्ये आणि बाकीच्या जगामध्ये नदी वाहत असते.. तरीही जगात काय चाललंय याचं प्रतिबिंब तिला दिसत असतं.. (आणि तिच्या विणकामात म्हणजे कलाकृतीत ते उमटतही असतं).. पण ज्या क्षणी ती बाहेरच्या जगाकडे मोहित होते आणि आपली कला सोडते, त्या क्षणी तिच्यातल्या कलाकाराचा शेवट सुरू होतो..

इतक्या अर्थगर्भ काव्यानं चित्रकारांना भुरळ न पाडली तरच नवल !! आपण या काव्यातल्या मुख्य प्रसंगांवर काढलेली प्रसिद्ध चित्रं पाहु..

वॉटरहाउस यानं या काव्यावर तीन चित्रं काढली.. एका चित्रात ती सततच्या प्रतिबिंबांच्या जगाला कंटाळलेली दिसते.. दुसऱ्या चित्रात ती त्या सैनिकाला खिडकीतून बाहेर पाहताना दिसते.. तिसऱ्यामध्ये ती होडीमध्ये बसलेली आहे.. हंट यांचं आरशाला तडा गेल्याचं, हातमागातलं सूत विस्कटल्याचं आणि शाप लागलेलं तिच्या लक्षात आलेलं तिचं चित्र आहे. यामध्ये तिचे केसही विस्कटलेले दाखवेळेले आहेत..

- दुष्यंत पाटील

#ज्ञानभाषामराठीप्रतिष्ठान
#माझीशाळामाझीभाषा
#कारागिरी

संदर्भ:

इंटरनेटवरील वेगवेगळ्या वेबसाईट्स